Veranderende samenleving
Nederland staat midden in de transitie van een verzorgingsstaat naar een participatiemaatschappij. Van (oudere) burgers wordt verwacht dat zij zo lang mogelijk de regie behouden over hun leven. Deze regie wordt als noodzakelijk gezien voor gezond en gelukkig ouder worden. Er zijn senioren die de handschoen oppakken met initiatieven die variëren van het opzetten van nieuwe woonvormen tot alternatieve vormen van zorgorganisatie zoals een zorgcorporatie. Gezondheidsprofessionals, zoals wijkverpleegkundigen, fysiotherapeuten, huisartsen en maatschappelijk werkers, zien dat het nemen van regie voorkomt dat mensen voor ondersteuning en zorg alleen een beroep doen op de overheid (van der Burgt & Verhulst, 2018). Deze gezondheidsprofessionals leggen daarom, in hun rol als gezondheidsbevorderaar, meer en meer de nadruk op preventie en zelfmanagement (Kaljouw & Van Vliet, 2015). Senioren en gezondheidsprofessionals staan samen voor de uitdaging om in gezamenlijkheid te werken aan ‘gezond en gelukkig oud worden’. Gezondheidsprofessionals doen dit mede op grond van wetenschappelijk bewijs, beleidskeuzes, werkprincipes en ervaring. Senioren doen dit vanuit hun eigen belangen, persoonlijke voorkeuren en situatie. Dat wat gezondheidsprofessionals urgent en noodzakelijk vinden, hoeven senioren zo niet te zien en vice versa. Denk bijvoorbeeld aan het realiseren van aanpassingen in de woning of het inschakelen van zorg en ondersteuning. Senioren geven aan dat het nog prima gaat, terwijl de gezondheidsprofessional een andere inschatting maakt van risico’s op bijvoorbeeld vallen of ondervoeding. Dat kan leiden tot botsingen door een verschil in perspectief en prioriteit. Om dit te voorkomen of te overbruggen zijn nieuwe samenwerkingsvormen nodig.
Gezondheidsprofessionals en hun zoektocht
WijzOud is een initiatief, bestaande uit twee zelfstandig werkende gezondheidsprofessionals, dat nieuwe vormen van samenwerking met senioren opzoekt (www.wijzoud.nl). WijzOud heeft als doelstelling bij te dragen aan het behouden en eventueel versterken van regie, zelfmanagement, vitaliteit en veerkracht van senioren om zo gezond en gelukkig ouder te worden. Voor WijzOud staat niet vast hoe zij effectief en efficiënt vorm en inhoud kunnen geven aan dit doel. WijzOud ontwikkelt diverse programma’s, gebruikmakend van bestaande en bewezen effectieve interventies zoals Grip en Glans (www.gripenglans.nl), waarbij zij samenwerking zoekt met zelfstandig thuiswonende en vaak vitale senioren, vrijwilligers, gezondheidsprofessionals, gemeenten en provincie. In de ontwikkeling van hun werkwijze heeft WijzOud zichzelf een belangrijk doel gesteld, namelijk zo te werk te gaan dat recht wordt gedaan aan en zo mogelijk wordt bijgedragen aan de versterking van de regie van senioren. Dat vraagt om een samenwerking mét de senioren. Samen met studenten van de Academie Gezondheidszorg en onderzoekers van Hogeschool Saxion heeft WijzOud de afgelopen twee en een half jaar in zes opeenvolgende projecten gewerkt aan het onderzoeken en optimaliseren van deze samenwerking.
In dit artikel beschrijven we, mede op grond van deze zes studies, vanuit het perspectief van WijzOud een aantal lessen. We doen dit met behulp van het gedragsveranderingsmodel van Van der Burgt en Verhulst (2018). Het model onderscheidt zes stappen om te komen tot gedragsverandering door het versterken van zelfmanagement (figuur 1). Het model helpt senioren en gezondheidsprofessionals inzicht te krijgen in hun situatie en mogelijkheden om te veranderen. De gezondheidsprofessional en senior doorlopen samen de stappen: openstaan (factoren die het openstaan voor verandering in de weg staan), begrijpen (factoren die een rol spelen bij de kennisoverdracht), willen (motivatie), kunnen (vooraf ingeschatte factoren die een belemmering vormen voor het feitelijke doen), doen (de gedragsuitvoering en eventuele barrières daarbij) en blijven doen (factoren die een rol spelen bij gedragsbehoud).
Figuur 1. Gedragsveranderingsmodel (Van der Burgt en Verhulst, 2018)
Dit model sluit aan bij de missie van WijzOud, namelijk samen met senioren en andere belanghebbenden bijdragen aan bewustwording, waardoor senioren pro-actief kunnen acteren op veranderingen in hun leven die samenhangen met gezondheid, welzijn, sociale relaties en wonen. Voor een beschouwing van de geleerde lessen zoomen we in op de eerste stap van het veranderingsmodel: openstaan.
Openstaan
Bij openstaan gaat het om de bereidheid om informatie uit te wisselen en oplossingen te zoeken. Openstaan vraagt persoonlijk contact, aandacht en empathie. De professional creëert hiermee een samenwerkingsrelatie en sluit aan bij behoeften en verwachtingen van de senior (Van der Burgt & Verhulst, 2018). Als het gaat om ‘openstaan voor samenwerking’ heeft WijzOud in de samenwerking met senioren vier lessen geleerd.
De eerste les die de samenwerking heeft opgeleverd is dat de neiging van gezondheidsprofessionals om aanbodgericht te werken een open en gelijkwaardige samenwerking met senioren in de weg staat. Gezondheidsprofessionals zien de noodzaak voor preventie en voorbereiding op ouder worden, terwijl veel senioren deze noodzaak nog niet zien. Veel senioren zijn zich niet altijd bewust van hun eigen verwachtingen en behoeften ten aanzien van gelukkig en gezond ouder worden. WijzOud koppelt de eigen activiteiten aan bestaande sociale activiteiten in een gemeenschap om senioren te bereiken en daar bewustwording te creëren. Senioren staan over het algemeen niet open voor aanbod gericht op preventie, zoals een valpreventieprogramma. Een veel gehoorde opmerking is ‘zo’n programma is geschikt voor mijn buurvrouw, maar niet voor mijzelf’. We hebben gemerkt dat senioren op zoek gaan naar voor hen passende activiteiten/aanbod als zich een ‘crisis’ heeft voorgedaan, denk aan een val of hartinfarct.
Ten tweede hebben we geleerd dat de samenwerking op gang kwam door het inzetten van peers van ouderen. Om samen met senioren programma’s op te zetten is een groep enthousiaste senioren nodig die behoefte heeft aan nieuwe, betekenisvolle contacten. Gebruik maken van een bestaand netwerk of een voor de senioren bekend persoon kan daarbij helpen om een groep ouderen bij elkaar te brengen. Dat biedt een basis voor verdere samenwerking. Het meest recente programma van WijzOud is het ‘win-win’ programma waarbij een kleine groep van drie enthousiaste, vitale senioren de inhoud van het programma bepaalt en andere senioren uit hun netwerk daarbij betrekt. We hebben gemerkt uit interviews dat niet iedere senior beschikt over de vaardigheden en contacten (netwerk) om zelf dingen te organiseren. WijzOud heeft vanuit haar expertise en zorgnetwerk een ondersteunende of coachende rol in het bij elkaar brengen van senioren met gezondheidsprofessionals en het vormgeven van deze bijeenkomsten.
Om een samenwerkingsrelatie tot stand te brengen is het nodig om elkaar te leren kennen, gelijkwaardigheid te creëren en te laten zien dat je als gezondheidsprofessional echt oog hebt voor de senior. Deze derde les vraagt van gezondheidsprofessionals een open agenda. Dit blijkt in de praktijk lastig. WijzOud heeft namelijk wel een (globale) agenda: senioren bewust ‘maken’ wat nodig is om thuis veilig en gezond ouder te worden. Dat is hun start, de reden om het contact aan te gaan. Senioren hebben niet om dit contact gevraagd. Wat kun je dan als gezondheidsprofessional doen om met de betreffende senior, of een groep senioren, een gesprek aan te gaan? WijzOud heeft geleerd dat een thema nodig is om een groep senioren bij elkaar te krijgen, zodat zij elkaar leren kennen. WijzOud heeft ervaren dat ook zij niet altijd voldoende openstaan voor dat wat senioren belangrijk vinden. Dat belemmert aansluiting bij wat senioren wel en zeker ook niet willen. Het omgekeerde is ook ervaren: er zijn senioren die vasthouden aan hun eigen overtuigingen en niet open staan voor andere zienswijzen en opties.
Tot slot hebben we ervaren dat Gemeenten en Provincie open staan voor de werkwijze van WijzOud. Dat maakt dat deze samenwerking relatief makkelijk tot stand komt. Deze organisaties waarderen en ondersteunen de projecten die gericht zijn op het versterken van eigen regie, vitaliteit en veerkracht, omdat dit aansluit bij hun visie en missie.
Van initiator naar facilitator
Om ervoor te zorgen dat senioren de regie blijven behouden en deze versterken om gelukkig en gezond oud(er) te worden in hun eigen woonomgeving is samenwerking tussen senioren en gezondheidsprofessionals noodzakelijk. Senioren maken daarbij gebruik van hun rijke ervaringskennis en gezondheidsprofessionals van hun professionele kennis en vaardigheden. Wat deze samenwerking bemoeilijkt zijn verschillende belangen, perspectieven, vaardigheden en focus op wat belangrijk is. Dat wat gezondheidsprofessionals belangrijk vinden hoeft voor senioren helemaal niet belangrijk te zijn. Er is sprake van een paradox: om dingen te veranderen moet je samenwerken. Samenwerking vraagt om eensgezindheid tussen professionals en senioren die er per definitie niet is of lijkt te zijn.
De kern van samenwerking tussen senioren en gezondheidsprofessionals is moeite doen om voor elkaar open te (blijven) staan. Om gelijkwaardigheid in de samenwerking te kunnen realiseren is het nodig dat gezondheidsprofessionals open en zonder agenda het gesprek aangaan en rekening houden met het verschil in ervaren machtsverhouding (Schoenmakers & Jukema, 2019). Zo gezien is openstaan een relationeel proces. Dit vraagt iets van beide gesprekspartners (gezondheidsprofessional en senior). In de zoektocht naar gezond en gelukkig oud worden vraagt het van senioren open te staan voor de veranderingen in hun leven. Van gezondheidsprofessionals wordt gevraagd open te staan voor het perspectief en de leefwereld van senioren en hun eigen agenda (even) te parkeren.
WijzOud heeft haar aanpak in een periode van twee en een half jaar op basis van de opgedane kennis en ervaring steeds weer iets bijgesteld. Op basis van de inzichten uit de onderzoeken en de opgedane ervaring, is de werkwijze van WijzOud verschoven van initiator (het aanbieden van vitaliteitsprogramma’s) naar facilitator (ondersteunend), waarbij zij senioren en professionals in beweging brengen en coachen. WijzOud zet haar netwerk en kennis in om senioren in contact te brengen met gezondheidsprofessionals die met hen willen samenwerken aan gezond en gelukkig oud worden. De senioren bepalen met hun peers de inhoudelijke agenda. De gezondheidsprofessionals zetten hun kennis en middelen in om die agenda vervolgens mede te realiseren.