Verlies bij het ouder worden
Het proces van ouder worden gaat gepaard met een opeenstapeling van verlies, waarbij ook oude kwetsuren geraakt en aangeraakt kunnen worden. Naarmate mensen ouder worden, worden ze vaker geconfronteerd met verschillende soorten verlies. Deze verliezen kunnen een diepgaand negatief effect hebben op het zelfbeeld, de eigenwaarde en de algehele zingeving.
Verlieservaringen komen voor binnen verschillende levensdomeinen en meerdere functies (Adriaensen, 2005):
- Fysieke gezondheid, bijvoorbeeld afname van kracht, mobiliteit en zintuigelijk vermogen.
- Cognitieve functies, bijvoorbeeld afname van reactiesnelheid en concentratie.
- Sociaal contact, bijvoorbeeld verlies van vrienden en familieleden na overlijden.
- Rollen en identiteit, bijvoorbeeld na pensionering of bij het wegvallen van een hobby.
- Materieel en financieel vermogen, bijvoorbeeld een lager inkomen na pensionering en hogere zorgkosten.
- Spiritualiteit, bijvoorbeeld geen hoop meer hebben voor de toekomst en het wegvallen van zingeving.
Verlies raakt de kern van het dagelijks leven en kan existentiële vragen oproepen: “Wat blijft er nog over?” en “Wat geeft mijn leven betekenis nu mijn omgeving verandert?” Deze reflecties zijn normaal en kunnen bij oudere volwassenen een verlangen oproepen om betekenis te vinden in hun veranderende levensomstandigheden.
Belangrijk is het gegeven dat oudere volwassenen sterk van elkaar verschillen, mede door de diversiteit binnen deze doelgroep en de brede leeftijdsrange: zowel iemand van 65 jaar als iemand van boven de 90 valt hierbinnen. Met toenemende leeftijd groeit de kans op verlieservaringen.
Rouw
Verlies en rouw zijn niet hetzelfde. Verlies is slechts één dimensie van rouw. Rouw betreft de reacties als gevolg van verlies. Een allesomvattende definitie van rouw is: ‘Het geheel van lichamelijke, emotionele, cognitieve, gedragsmatige en spirituele reacties die optreden na het verlies van iemand (of iets) met wie een betekenisvolle relatie bestaat’.
Reacties op verlies verschillen van persoon tot persoon. Verdriet is daar één van. Verdriet hoort bij het leven. Hetzelfde geldt voor alle andere gevoelens die verbonden kunnen zijn met verlies, zoals angst, boosheid, schuldgevoelens, machteloosheid, enzovoort. Deze gevoelens hoeven niet ‘genezen’ te worden; ze zijn een wezenlijk onderdeel van het mens-zijn. Het omgaan met verlies vraagt veerkracht en regelmatig ondersteuning van naasten of zorgprofessionals in de rol van een vertrouwenspersoon. Emotionele ondersteuning, zoals het bespreken van het verlies en het creëren van nieuwe betekenis, kan oudere volwassenen helpen om rouwprocessen op een gezonde manier te doorlopen en zich aan te passen aan de veranderende levensfase. Deze emotionele ondersteuning is een opdracht voor alle beroepsgroepen die met oudere volwassenen werken. Een ondersteunend gesprek bevat verschillende elementen, waaronder aandacht voor non-verbale communicatie, het aangaan van een open houding, het vermijden van betutteling, en het tonen van gepaste aandacht voor aanraking. Daarnaast is het belangrijk om te begrijpen wat er in de persoon omgaat, inspanningen te leveren om contact te houden zonder over-identificatie, de focus van een piekeraar proberen te verleggen, en geen goedkoop advies te geven.
Een deskundige vertrouwenspersoon kan een cruciale rol spelen in het voorkomen van ernstig emotioneel lijden en de ontwikkeling van psychische stoornissen. Het bieden van een luisterend oor en een empathische aanwezigheid is wellicht de meest effectieve preventie tegen psychische stoornissen.
Gecompliceerde rouw en depressie
Hoewel verdriet en verlies normale onderdelen van het leven zijn, kan het bij sommige oudere volwassenen omslaan in gecompliceerde rouw of zelfs depressie. Gecompliceerde rouw betreft een rouwproces waarbij het verdriet chronisch en intens aanwezig blijft, waardoor het dagelijks functioneren ernstig wordt belemmerd. In dergelijke gevallen is psychotherapie vaak noodzakelijk; het gaat dan niet langer over begeleiding, maar wel over behandeling. Dit zijn situaties waarin er over een pathologie wordt gesproken, waarbij gespecialiseerde hulpverleners moeten worden ingeschakeld.
Het is belangrijk om te benadrukken dat depressie geen natuurlijk onderdeel is van het verouderingsproces. Toch kunnen verdriet en depressie nauw met elkaar verbonden zijn. Als verdriet verborgen blijft of niet adequaat verwerkt wordt, kan het de trigger zijn voor een ziekmakend proces dat uiteindelijk tot depressie leidt.
Depressie bij oudere volwassenen kan behandeld worden (Casey, 2012). Belangrijk is om de diagnose tijdig te herkennen. Een diagnose enkel op basis van symptoomtelling is ontoereikend. Typische depressieve affecten, zoals een sombere stemming en anhedonie of het niet meer kunnen ervaren van vreugde, treden zelden op de voorgrond bij oudere volwassenen. Eerder atypische klachten komen voor zoals somatische en cognitieve problemen, gewichtsverlies, schuldgevoelens en wanen. Het is raadzaam om depressie bij oudere volwassen te bekijken als een spectrumaandoening met verschillende gradaties.
Differentiaaldiagnose dementie – depressie
Bij stemmingsproblematiek op latere leeftijd is het ook wenselijk om aan beginnende dementie te denken. Zowel bij depressie als dementie is er sprake van een grote heterogeniteit waarmee deze zich manifesteren, hetgeen zorgt voor de nodige complexiteit in de diagnostiek.
In tabel 1 worden nuttige differentiaaldiagnostische handvatten beschreven voor het observeren van depressie en dementie.
Tabel 1. Differentiaaldiagnose depressie en dementie
| Dementie | Cognitieve klachten bij depressie |
| Geleidelijke start | Ontstaat plots |
| Trage evolutie | Snelle progressie (dagen tot weken) |
| Geen/beperkt ziekte-inzicht, minimaliseren van cognitieve tekorten | Ziekte-inzicht |
| Confabuleren | “Ik weet het niet” |
| Afwezigheid van geheugenklachten terwijl er duidelijke geheugenproblemen geobserveerd worden | Geheugenstoornissen, niet alleen objectief maar ook subjectief |
| Minimaliseren van impact | Patiënt benadrukt de problemen |
| Gedrag consistent met de ernst van de cognitieve beperking (activiteiten van het dagelijkse leven verstoord) | Gedrag niet consistent met ernst van gemeten cognitieve stoornis (activiteiten van het dagelijkse leven niet per se verstoord) |
| Er frequent niet in slagen om correct te antwoorden | Geen specifieke antwoorden (“Dat weet ik niet”) |
| ’s Nachts verergeren van de symptomen | Geen nachtelijke veranderingen |
| Incongruente stemming | Depressieve stemming |
| Zeldzame vegetatieve symptomen (overmatige slaap, eetlust, belangrijke lethargie, schommeling in stemming tijdens de dag) | Frequent vegetatieve symptomen (overmatige slaap, eetlust, belangrijke lethargie, schommeling in stemming tijdens de dag) |
| Apathie kan geïsoleerd voorkomen, zonder depressieve gevoelens/somberheid | Apathie is aanwezig in combinatie met depressieve gevoelens/somberheid |
| Zelden psychiatrische problemen in de voorgeschiedenis | Vaak psychiatrische problemen in de voorgeschiedenis |
| Laag risico op suïcide | Hoog risico op suïcide |
Bron: Van Assche & Van de Ven (2023), p.81 gebaseerd op Perini et al., 2019
Ondragelijk lijden
Wanneer verliezen zich opstapelen en in lijden resulteren, kan levensmoeheid ontstaan. Het lijden door allerlei factoren kan zo intens zijn dat iemand nauwelijks levenskwaliteit ervaart en daardoor de dood boven het leven verkiest. Over levensmoeheid is het laatste woord nog niet gezegd. Zorgprofessionals komen er regelmatig mee in aanraking en zoeken naar mogelijkheden om deze personen te ondersteunen. Om hier inzicht in te krijgen, zijn experts uit de ouderenzorg geïnterviewd, wat resulteerde in zeven aandachtspunten, opgelijst in tabel 2.
Tabel 2. Handvatten in het omgaan met levensmoeheid
- Zet in op preventie
- Herken en bespreek tijdig signalen
- Zet in op nauwkeurige onderliggende (psycho)diagnostiek
- Vorm een multidisciplinair team
- Bied een behandeling aan de cliënt aan
- Geef informatie en steun aan de omgeving
- Heb aandacht voor zelfzorg
Bron: Brys et al., 2022
Levensmoeheid overstijgt de individuele situatie en vormt ook een maatschappelijk fenomeen. Hoe de samenleving met oudere volwassenen omgaat, heeft invloed op het mentale welzijn van deze diverse doelgroep (Brys & Geerts, 2022, 2023).
Trauma – oude kwetsuren
Oudere volwassenen reageren meestal veerkrachtig op verlies. In dit verband wordt ook over de ouderdomsparadox gesproken, verwijzend naar het gegeven dat een groep oudere volwassenen, ondanks de aanwezige verliezen, een relatief hoog gevoel van welzijn en tevredenheid met het leven ervaren (van Loon, e.a., 2022). Ook op trauma reageren de meeste oudere volwassenen veerkrachtig en zijn ze in staat dit een plaats te geven gedurende hun leven. Weerbaarheid ontstaat door effectieve emotieregulatie, interpersoonlijke vaardigheden en het vermogen om betekenis te geven (Nuccio & Stripling, 2021). Dit houdt in dat emoties worden toegelaten zonder overweldigd te raken, en pijnlijke ervaringen worden gedeeld met een vertrouwenspersoon. Daarnaast kunnen bepaalde (traumatische) gebeurtenissen worden geplaatst binnen de bredere levensloop, waardoor inzicht ontstaat in hoe deze op een positieve manier bijdragen aan de eigen identiteit. Ongeveer 10% van de oudere volwassenen heeft na een traumatische ervaring psychische klachten zoals angst, depressie en verslaving en 1% tot 4,5% ontwikkelt PTSS.
Psychotherapie bij psychopathologie
Zoals aangegeven, is bij de meeste vormen van verdriet en rouw geen gespecialiseerde hulp nodig. Dit ligt echter anders bij gecompliceerde rouw of psychische klachten na trauma, waarbij psychotherapie de voorkeur geniet. Het gebruik van psychofarmaca dient tot een minimum beperkt te blijven, omwille van het bemoeilijken van het rouwproces (Keirse et al., 2018). De belangrijkste en meest onderzochte psychotherapeutische stromingen voor oudere volwassenen zijn:
- Life review therapie: Het terugkijken op het leven van de cliënt, waarbij betekenisvolle herinneringen worden herbeleefd en verwerkt.
- Narratieve psychotherapie: Het onderzoeken van hoe ervaringen het zelfbeeld en gedrag van de cliënt beïnvloeden, en het helpen creëren van nieuwe, positieve verhalen om verandering te bevorderen.
- Oplossingsgerichte psychotherapie: Het vinden van praktische oplossingen en het benadrukken van wat al goed gaat in het leven van de cliënt om daarop voort te bouwen.
- Cognitieve gedragstherapie: Het opsporen en veranderen van negatieve gedachten en ongezonde gedragspatronen bij de cliënt.
- Schematherapie: Het herkennen en doorbreken van diepgewortelde patronen in denken, voelen en handelen bij de cliënt, die voortkomen uit vroegere negatieve ervaringen.
- Interpersoonlijke therapie: Het verbeteren van relaties en het oplossen van interpersoonlijke problemen bij de cliënt.
- Existentiële therapie: Het ondersteunen van de cliënt bij het omgaan met existentiële vragen en het vinden van betekenis in het leven.
- Rouwtherapie: Het ondersteunen van de cliënt bij het omgaan met verdriet, het reguleren van emoties en het geven van betekenis aan verlies.
Groepstherapie is ook een gehanteerde werkvorm. Dit biedt voordelen, zoals het verruimen van het perspectief via andermans ervaringen, het kunnen ondersteunen van anderen en de mogelijkheid om vooral te luisteren zonder veel te hoeven delen. Toch is het niet voor iedereen geschikt; sommigen willen zich niet openstellen of vinden het moeilijk om met de verhalen van anderen om te gaan.
Depressieve gevoelens bij oudere volwassenen: een filosofische reflectie
Vanuit een filosofisch perspectief kan ook gesteld worden dat verlies een onvermijdelijk en fundamenteel aspect is aan het leven in het algemeen en van het ouder worden in het bijzonder. De filosofische zienswijze benadrukt het belang van een holistische aanpak in de ouderenzorg, waarin naast de emotionele ook de existentiële dimensies van het ouder worden erkend en geïntegreerd zijn. Dit existentiële domein omvat veel thema’s die buiten de focus van dit artikel liggen. Denk hierbij aan zingeving en betekenis, vergankelijkheid en sterfelijkheid, verlies en aanpassing, eenzaamheid en verbondenheid, autonomie en afhankelijkheid, en reflectie en levensbalans.
Verlies erkennen en veerkracht versterken
Verlies is een wezenlijk aspect van het ouder worden. Vele oudere volwassenen gaan hier veerkrachtig mee om, eventueel met de steun van een vertrouwenspersoon. Toch blijft het essentieel om verliezen te erkennen en bijbehorende reacties te begrijpen, zodat de persoon optimaal ondersteund kan worden bij diens geestelijke gezondheid. Het bieden van ondersteuning is de verantwoordelijkheid van iedere zorgprofessional, met een zorgvuldige diagnose als basis voor een effectieve behandeling bij psychopathologie. Psychopathologie is geen normaal onderdeel van het verouderingsproces en kan worden behandeld met een gespecialiseerde aanpak. Bij het benaderen van droefheid, rouw en depressie mag aandacht voor de existentiële dimensie niet ontbreken.