Onderzoeksopzet en vraag
Middels een veldonderzoek werden negen initiatiefnemers en zes sociaal werkers uit de regio benaderd met wie in totaal 15 half-gestructureerde interviews en drie groepsdiscussies zijn gehouden. De onderzoeksvraag luidde: Wat zijn de succes- en faalfactoren van burgerinitiatieven van, voor en door ouderen in de regio Zuid-Holland Noord en welke rol is er weggelegd voor de sociaal werker?
De onderzochte initiatieven
Van negen burgerinitiatieven wordt hierna een korte beschrijving gegeven. Ze zijn gegroepeerd rond het al dan niet ontvangen van veel, weinig of geen ondersteuning van maatschappelijk werkers.
Initiatieven met veel ondersteuning
Van de negen initiatieven bleken er drie veel ondersteuning te hebben gehad van sociaal werkers. Alle drie de initiatiefnemers zijn met een nog niet volledig uitgewerkt idee naar de sociaal werkers toegestapt. De ondersteuning vanuit de sociaal werker was voornamelijk terug te vinden bij het begin van de initiatieven en had betrekking op het uitwerken van de ideeën en het omzetten ervan naar een burgerinitiatief. Een drempel, genoemd door alle drie bij het ontwikkelen van een initiatief, was het vinden van een geschikte locatie. De sociaal werkers hebben hier een helpende hand in gehad: ze hielpen met de financiën door de eerste huur te bekostigen of door de initiatiefnemers gebruik te laten maken van locaties van hun organisatie. Deze initiatiefnemers ontvingen tevens ondersteuning rond publiciteit.
1. Buurtkamer de Smeltkroes
Dit initiatief is ontstaan vanuit drie werkloos geworden ouderen die, na hun ontslag, hun vrije tijd nuttig wilden besteden. Omdat ze een ontmoetingsplek midden in de wijk misten, gingen de initiatiefnemers praten met een sociaal werker van Libertas, een sociaal-culturele organisatie, die hen bij het begin hielp met het bedenken van wat ze konden gaan doen. Twee van de drie starters zijn nog present; zij runnen nu buurtkamer De Smeltkroes. Daarbij doen ze een beroep op een aantal vrijwilligers die de tafelgesprekken leiden en voor de omkadering zorgen (koffie en dergelijke). Het doel van dit initiatief is ontmoeting. Mensen komen hier samen voor een praatje en dat zijn vooral ouderen uit de wijk. De sociaal werker is op de achtergrond nog steeds betrokken.
Locatie: de Stevenshof, Leiden
2. Amateur Kunstmarkt
Initiatiefnemer is een gepensioneerde amateurkunstenaar, die een informatiemiddag van de Zilveren Kracht Centrale van Radius (een welzijnsorganisatie voor ouderen) had bijgewoond. De informatiemiddag is vanuit Radius opgezet en tijdens de middag werden ouderen geïnformeerd over het starten van initiatieven. De initiatiefnemer kwam met het idee om een amateur kunstmarkt te organiseren. Hij wilde dit doen als hobby in zijn vrije tijd. De sociaal werker van Radius heeft hem intensief geholpen, voornamelijk met het organiseren van de eerste kunstmarkt. De opbrengsten van de schilderijen gingen naar een goed doel. Ieder jaar werd er een nieuw goed doel uitgekozen. De amateur kunstmarkt vond voor het eerst plaats in 2010; de laatste keer was in 2014. Wegens een gebrek aan helpende handen is de initiatiefnemer uiteindelijk gestopt.
Locatie: Oegstgeest
3. ScootActief
Het idee is ontstaan op een vrijwilligersmarkt van Radius. Een oudere dame met een scootmobiel wilde iets opzetten voor ouderen met ook een scootmobiel, namelijk tochten organiseren voor ouderen. Vervolgens raakten een aantal ouderen erbij betrokken, die vrijwilligerswerk wilden doen. Zij plannen een aantal keer per jaar tochten voor ouderen met een scootmobiel. De sociaal werker die hen samenbracht, heeft verder een faciliterende rol gehad. Dit initiatief gebruikt een ruimte die verkregen is via de sociaal werker die tevens hielp met de publiciteit. Het initiatief bestaat nu vijf jaar met als doel eenzame ouderen weer de deur uit te krijgen, contacten op te doen en de buitenlucht in te gaan.
Locatie: Leiden
Initiatieven met weinig ondersteuning
Van de negen initiatieven bleken er twee initiatieven lichte ondersteuning te hebben gehad van sociaal werkers, voornamelijk met betrekking tot ruimtes, financiën en publiciteit.
4. Eetkamer de Schelp
Een echtpaar verzorgt iedere week een eetkamer met een aantal vrijwilligers. De groep vrijwilligers werkt in tweetallen. De tweetallen doen de boodschappen en halen het eten. Er kan voor drie euro gegeten worden. De participanten moeten zich een week van tevoren opgeven zodat er rekening kan gehouden worden met het volume aan te kopen waren. Dit initiatief maakt gebruik van buurtkamer de Schelp, eigendom van Welzijnskwartier Katwijk. Het echtpaar is gestart met dit idee om meer samenhorigheid te creëren in de buurt. De sociaal werker heeft hen in het begin geholpen en polst af en toe nog naar de stand van zaken. De ondersteuning is echter niet nodig want het echtpaar regelt alles zelf.
Locatie: Katwijk Noord
5. De Gilde Samenspraak
Een gepensioneerde dame startte met een eigen project nadat ze verschillende functies in het vrijwilligerswerk had opgenomen. Ze had affiniteit met taal, en kwam na enig opzoekwerk uiteindelijk terecht bij de Gilde Samenspraak: een bestaand taalproject waar vrijwilligers gekoppeld worden aan mensen die de Nederlandse taal niet echt machtig zijn. Een dergelijk taalproject was nog niet aanwezig in de omgeving van Den Haag en Leiden. De dame is toen alleen met het taalproject gestart. Vanuit Gilde heeft zij in het begin ondersteuning gehad bij de opstart, vooral met het beschikbaar stellen van flyers. De ondersteuning was minimaal, ze heeft zelfstandig de organisatie vormgegeven. Daarbij heeft ze wel hulp gehad van een sociaal werker van Radius en mocht ze twee jaar lang gebruik maken van een locatie bij Radius. Het is inmiddels een grote vrijwilligersorganisatie.
Locatie: Leiden
Initiatieven zonder ondersteuning
Van de negen initiatieven zijn er vier initiatieven die geen ondersteuning gehad hebben van een sociaal werker. Uit de interviews bleek dat de initiatieven zonder ondersteuning van een sociaal werker, wel steun kregen vanuit een andere hoek. Een goed voorbeeld is de initiatiefneemster van de Eetkamer voor ouderen (initiatief 9 hieronder). Zij kon al haar initiatieven ontwikkelen, omdat zij verbonden was aan de Ouderenbond in Noordwijk. Zo kon ze gratis gebruik maken van de locaties van de Ouderenbond en ze kon haar activiteiten plaatsen in de nieuwsbrief van de ouderenbond. Hetzelfde geldt voor de initiatiefnemers van het Ouderencontact (initiatief 8). Zij konden gebruikmaken van de faciliteiten en het netwerk van een al bestaande wijkvereniging. Ook de Fietsmaatjes (initiatief 6) ontvingen ondersteuning vanuit een andere hoek. De initiatiefneemster zat in het bestuur van een Parochiële Caritas Instelling.
Opvallend is dat de initiatieven die geen ondersteuning hadden, vaak over een groot netwerk beschikten. Naast het hebben van een groot netwerk, waren deze initiatiefnemers ook zelf goed in netwerken.
6. Fietsmaatjes
Een nog werkende oudere dame die in een huisartsenpraktijk werkt (de enige niet gepensioneerde) zag veel ouderen om haar heen die vereenzaamden. Omdat naar buiten gaan een belangrijke voorwaarde is om contacten te leggen en actief te blijven, kwam ze op het idee om een fietsmaatjesproject te starten. Samen met aantal bekenden uit het dorp, zette ze dit project op dat inmiddels een groot succes is. Er is een groot bestand aan vrijwilligers, die wekelijks fietsen met één of meerdere ouderen. Er ontstaan banden tussen mensen; ouderen komen weer buiten en zijn in beweging. De initiatiefneemster had niet verwacht dat er zulke goede banden zouden ontstaan, maar vindt het een waardevolle bijkomstigheid.
Locatie: Teylingen
7. Filosofisch café voor ouderen
Een gepensioneerde heer startte samen met een jongere filosofe een café, voornamelijk uit interesse in de filosofie en omdat hij langere tijd groepsreizen had georganiseerd tijdens welke allerlei filosofische gesprekken werden gevoerd. Dit beviel hem waardoor hij met het idee kwam om een filosofisch café te openen. De eerste keren kwam men samen in een kroeg maar wegens een gebrek aan gezelligheid in de kroeg, werd gezocht naar een nieuwe locatie. Vervolgens hield hij de gesprekken een keer in de eigen woning, wat een groot succes was. Inmiddels vinden de gesprekken iedere zondag van de maand plaats. Hij nodigt filosofen uit het land uit om een lezing te geven en hij rapporteert hierover middels een stuk in de krant. Tijdens de pauze van de lezing kunnen mensen met elkaar in gesprek gaan en na afloop is er een kleine borrel. Het doel is ontmoeting.
Locatie: Leiden, binnenstad
8. Ouderencontact Professorenwijk
Een aantal echtparen startten samen dit initiatief op: zij wilden meer samenhorigheid in de wijk wegens te weinig contact. Uiteindelijk ontstond er een stuurgroep die nu verschillende activiteiten organiseert voor de ouderen in de wijk: themagesprekken, wandelingen, tochten. Zij maakten ook een wijkkompas, zijnde een handig boekje met informatie over allerlei voorzieningen voor ouderen. De initiatiefnemers zijn hoogopgeleide gepensioneerde ouderen en betrachten met hun initiatief meer samenhorigheid onder ouderen te creëren in de wijk en meer activiteiten te organiseren voor ouderen en te streven naar verbondenheid.
Locatie: Leiden, Professorenwijk
9. Eetkamer voor ouderen in Noordwijk
Een betrokken gepensioneerde Noordwijkse dame startte een eetkamerproject voor eenzame ouderen, eerst vanuit haar eigen appartement, later regelde ze een keuken bij een parochie in Noordwijk. Zij haalt de boodschappen en kookt voor de ouderen die een handje helpen bijvoorbeeld door de aardappelen te schillen. De groep participanten bestaat uit dames van 80 jaar en ouder die er eten voor vier euro. Het doel van deze eetkamer is om eenzame ouderen samen te brengen en lekker te eten met de hoop dat er dan duurzame contacten ontstaan. De initiatiefneemster heeft in het laatste deel van haar werkzame leven als activiteitenbegeleider gewerkt. Zij is verbonden aan de ouderenbond, de KBO Noordwijk en organiseert ook hier meerdere activiteiten, zoals Thai Chi.
Locatie: Noordwijk.
Enkele bevindingen uit het onderzoek
Ouderen leven steeds langer gezond en sommigen kiezen ervoor om na de beroepsloopbaan nog actief ie zijn. Zij engageren zich in een of andere vereniging en/of willen de vrijgekomen tijd zinvol besteden onder andere via het starten met een burgerinitiatief. Belangrijke eigenschappen van initiatiefnemers zijn assertiviteit en ondernemerschap; doorzettingsvermogen en gedrevenheid; enthousiasme en optimisme.
Volgens het veldonderzoek zijn de belangrijkste succes- en faalfactoren voor het slagen van burgerinitiatieven van, voor en door ouderen de volgende:
- de locatie van het initiatief;
- het kunnen aanwenden van hulpbronnen en beschikken over een netwerk;
- het in staat zijn publiciteit aan het initiatief te geven;
- het beschikken over voldoende financiële middelen;
- voldoende draagvlak kunnen genereren.
Sociaal werkers kunnen een rol spelen bij de ondersteuning van deze burgerinitiatieven. Hun belangrijkste taken ter ondersteuning zijn stimuleren, verbinden en faciliteren.
Daarnaast is duidelijk geworden uit het veldonderzoek dat ook met steun van andere maatschappelijke organisaties als het sociaal werk, maar soms ook geheel op eigen kracht, initiatieven succesrijk kunnen zijn.