Reablement: Zelfstandigheid herwinnen door gerichte ondersteuning
‘Cliënten helpen zichzelf (weer) te helpen’ is de essentie van reablement. Het vraagt van zorg- en welzijnsmedewerkers, mantelzorgers en vrijwilligers een houding van ‘zorgen dat’ in plaats van ‘zorgen voor’. Deze persoonsgerichte en holistische aanpak richt zich op: a) het verbeteren van functioneren; b) het vergroten of behouden van zelfstandigheid bij betekenisvolle dagelijkse activiteiten in de eigen woonomgeving; en c) het verminderen van de behoefte aan langdurige zorg. Reablement is inclusief: leeftijd, functioneren, diagnose of setting doen er niet toe (Metzelthin e.a., 2022). In Nederland vindt dit gedachtegoed al brede toepassing binnen de gehele ouderenzorg, van thuiszorg tot ziekenhuis- en verpleeghuiszorg. Nieuw is de introductie van interdisciplinaire eerstelijnsprogramma’s. Hierbij worden ouderen in 6-12 weken getraind om weer zelfstandig dagelijkse activiteiten uit te voeren, zoals wassen, aankleden, huishoudelijke taken en vrijetijdsactiviteiten. Dit gebeurt in de eigen woonomgeving, ondersteund door een interdisciplinair team (Andersson Elffers Felix, 2023).
Reablement eerstelijnsprogramma’s helpen het gedachtegoed van reablement in de praktijk te brengen (Andersson Elffers Felix, 2023). Tussen 2019 en 2021 is een blauwdruk voor een dergelijk programma ontwikkeld, genaamd I-MANAGE (Mouchaers e.a., 2023). Deze blauwdruk biedt richtlijnen en een structuur voor de implementatie van reablement eerstelijnsprogramma’s, maar houdt rekening met individuele contextfactoren van een organisatie of regio en de behoeften van cliënten en naasten. De eerste ervaringen met reablement volgens dit model zijn positief. Cliënten ervaren meer zelfvertrouwen en doorzettingsvermogen door het behalen van hun persoonlijke doelen en krijgen een stuk zelfredzaamheid terug (Mouchaers e.a., 2024).
Systematisch literatuuronderzoek
Het implementeren van complexe interventies zoals reablement is een ingewikkeld proces dat beïnvloed wordt door veel factoren. Inzicht in deze factoren is van belang om de juiste implementatiestrategieën te kiezen en de effectiviteit van interventies te waarborgen. Het doel van deze studie was om met behulp van systematisch literatuuronderzoek bevorderende en belemmerende factoren in kaart te brengen. In PubMed is gezocht naar kwalitatieve studies, omdat deze vaak inzicht geven in de ervaringen van cliënten, mantelzorgers, zorgverleners, of andere betrokkenen. In totaal zijn veertien internationale studies gevonden en geanalyseerd. Veel studies kwamen uit Noorwegen waar de laatste jaren veel onderzoek naar reablement heeft plaatsgevonden.
De rol van cliënten en mantelzorgers
Uit de studies blijkt dat het van belang is dat cliënten in staat zijn om hun wensen en doelen te uiten en gemotiveerd zijn om aan die doelen te werken. Jongere ouderen leken eerder gemotiveerd te zijn om hun onafhankelijkheid te vergroten dan oudere cliënten. Daarnaast is de implementatie van reablement lastig bij cliënten met progressieve gezondheidsproblemen, een blijvende handicap of een behoefte aan langdurige zorg en ondersteuning. Verder bieden cliënten die al langer thuiszorg ontvangen vaker weerstand tegen reablement, omdat ze gewend zijn dat zorgtaken van hen worden overgenomen door professionals. Inspraak in bezoekmomenten van het reablementteam verhoogt motivatie en zelfvertrouwen bij cliënten. Duidelijke communicatie over de doelen en werkwijze van reablement is essentieel om verkeerde verwachtingen te voorkomen, zowel bij cliënten als mantelzorgers. Mantelzorgers spelen een cruciale rol: ze bieden waardevolle informatie en kunnen motiveren en ondersteunen, vóór, tijdens en na het reablementproces.
De sleutelrol van zorgverleners en teams
Voor een succesvolle implementatie van reablement is een motiverende en empathische houding van zorgverleners én het beschikken over de juiste competenties, zoals doelen stellen, motiverende gespreksvoering en interdisciplinair samenwerken, cruciaal. Daarom is scholing en coaching van zorgverleners essentieel voor een succesvolle implementatie. Werkervaring in de reguliere thuiszorg heeft een dubbel effect. Minder ervaren zorgverleners zijn makkelijker te trainen en passen de nieuwe aanpak sneller toe. Bij zorgverleners met meer ervaring is het echter lastiger om de nieuwe werkwijze te implementeren, omdat ze vaak terugvallen in oude routines. Niet alle zorgverleners staan direct open voor verandering, wat het belang van gerichte ondersteuning en begeleiding benadrukt.
Het is van belang dat zorgverleners de doelen van cliënten nooit uit het oog verliezen. Het werken met een interdisciplinair team wordt als bevorderend beschouwd voor de implementatie van reablement. Hierbij spelen met name verpleegkundigen, ergotherapeuten en fysiotherapeuten een belangrijke rol, maar ook maatschappelijk werkers, sociaal pedagogen en psychiatrisch verpleegkundigen. Teamleden leren van elkaar door kennis en expertise te delen en creëren samen een reablement cultuur binnen de organisatie.
Organisatie en samenwerking als fundament voor succesvolle implementatie
Een goede afstemming en samenwerking binnen de hele zorgketen is essentieel voor een succesvolle implementatie. Het is ook van belang dat ketenpartners goed weten welke cliënten wel of niet geschikt zijn voor reablement. Zorgdossiers die toegankelijk zijn voor cliënten, mantelzorgers en alle leden van het reablement team worden als voorwaarde gezien om reablement te implementeren, waarbij de dossiers niet te complex mogen zijn. Bovendien is het van belang dat primaire processen op elkaar afgestemd worden. Regelmatige teamvergaderingen en gesprekken met een zorgcoördinator ondersteunen bij het uitvoeren van reablement. Hierbij dient er wel rekening mee gehouden te worden dat de locatie goed bereikbaar is voor iedereen. Voldoende tijd voor het contact met cliënten en mantelzorgers, administratieve taken en teamvergaderingen moet beschikbaar zijn. Tot slot bevordert een toegankelijke fysieke woon- en leefomgeving de implementatie van reablement.
De belangrijkste succesfactoren
• Inspraak van cliënten die hun doelen en wensen mogen uiten
• Betrekken van mantelzorgers vóór, tijdens en na het reablementproces
• Toegankelijke fysieke woon- en leefomgeving
• Zorgverleners met een motiverende en empathische houding en de juiste competenties
• Scholing, coaching en gerichte ondersteuning en begeleiding van zorgverleners
• Duidelijke communicatie over de doelen en werkwijze in het interdisciplinaire team en goede afstemming en samenwerking binnen de hele zorgketen
• Gedeelde dossiers, die voor iedereen toegankelijk zijn
• Regelmatige teamvergaderingen en gesprekken met de zorgcoördinator
De belangrijkste uitdagingen
• Progressieve gezondheidsproblemen, een blijvende handicap of een behoefte aan langdurige zorg en ondersteuning
• Terugvallen in oude routines door zorgverleners met veel ervaring in de reguliere zorg
• Gebrek aan tijd voor het contact met cliënten en mantelzorgers, administratieve taken en teamvergaderingen
• Huidige financiële en organisatorische structuur van de Nederlandse gezondheidszorg
Discussie
Het systematische literatuuronderzoek van de internationale literatuur heeft verschillende succesfactoren en uitdagingen geïdentificeerd, die van belang zijn wanneer een organisatie reablement eerstelijnsprogramma’s succesvol wil implementeren. Deze hebben wij samengevat in kader 1. Wanneer organisaties rekening houden met deze factoren, is de kans dat reablement succesvol geïmplementeerd wordt groter. Educatieve implementatiestrategieën, motiverende strategieën en het inzetten van opinion leaders, die door hun expertise, positie, of charisma anderen overtuigen, lijken het meest veelbelovend.
In de afgelopen jaren zijn diverse educatieve programma’s voor zorgmedewerkers ontwikkeld, waaronder het ‘ZELF-programma’. Dit reablementprogramma biedt zorgverleners praktische handvatten om reablement toe te passen in de reguliere ouderenzorg en richt zich op een cultuurverandering waarin het bevorderen van eigen regie en kracht van cliënten centraal staat (Vluggen e.a., 2024). Reablement-eerstelijnsprogramma’s worden voornamelijk bij cliënten toegepast die nieuw zijn in de zorg, omdat zij minder gewend zijn aan het overnemen van zorgtaken en vaak gemotiveerder zijn om hun zelfredzaamheid terug te winnen. Het werken aan betekenisvolle doelen versterkt de motivatie van cliënten. Als een cliënt zelf geen doelen kan formuleren, is de mantelzorger een belangrijke bron van informatie en motivatie voor zowel de zorgverlener als de cliënt. Opinion leaders op de werkvloer spelen een sleutelrol bij de implementatie van reablement. Ze geven het goede voorbeeld, delen praktische tips, bieden feedback en vertellen succesverhalen. Daarnaast is het essentieel om momenten te organiseren waarop teamleden ervaringen en inzichten met elkaar kunnen delen (Rooijackers, 2022).
Een recente kwalitatieve studie (Mouchaers e.a., 2024) bij drie zorgaanbieders in Nederland toont aan dat interdisciplinaire samenwerking binnen reablement eerstelijnsprogramma’s motiverend werkt en bijdraagt aan gezamenlijke doelstellingen en een gedeelde visie in het team. Om echter een duurzame cultuurverandering binnen de hele organisatie te realiseren, is de betrokkenheid van het management en andere strategische belanghebbenden cruciaal. Daarnaast vormt de huidige financiële en organisatorische structuur van de Nederlandse gezondheidszorg een belangrijke belemmering voor de brede implementatie van reablement. De financiering dekt niet alle kosten van eerstelijnsprogramma’s en de scheiding tussen zorg en welzijn bemoeilijkt samenwerking tussen disciplines. Dit beperkt het aanbod aan zorg en ondersteuning en belemmert de afstemming op de doelen en behoeften van cliënten.