De migratiegeschiedenis van Chinezen in Nederland
Chinese Nederlanders vormen met 15 duizend personen de op vier na grootste niet-westerse migrantengroep, na de Turkse, Surinaamse, Marokkaanse, en Antilliaanse migranten. De geschiedenis van Chinezen in Nederland valt te verdelen in vier migratiegolven.
Sinds 1911 hebben migranten van Chinese komaf hun weg gevonden naar Nederland. In de eerste migratiegolf kwamen ze als scheepspersoneel in Rotterdam. In de tweede migratiegolf na de Tweede Wereldoorlog kwamen Chinezen vooral uit Indonesië en Suriname. Met deze golf rees ook de vraag naar oosters eten. Dit luidde de komst van arbeidsmigranten uit Hong Kong en later Mainland China in die de derde migratiegolf vanaf de jaren 70 tot het nieuwe millennium vormden. Het zijn voornamelijk de gezinnen uit deze migratiegolf waaruit de in Nederland geboren tweede-generatie Chinese migranten vandaan komen. Anno 2000 kenmerken hoogopgeleide expats en studenten uit Mainland China de vierde migratiegolf.
Culturele norm filial piety
Binnen de Chinese cultuur heeft de eeuwenoude aan familiesolidariteit-gerelateerde norm filial piety een grote rol gespeeld binnen het gezinsleven. De invloed van filial piety reikt verder dan Mainland China, en speelt ook een belangrijke rol in omringende landen in Oost-Azië, zoals Hong Kong, Japan, Taiwan, Vietnam en Zuid-Korea.
Het concept van filial piety houdt in de basis in dat kinderen uit respect hun ouders voorzien van zorg en ondersteuning. Dit impliceert dat deze norm gezien wordt als een morele plicht, waaraan zowel ouders als kinderen een positieve en emotionele betekenis toekennen. In praktische zin behelst het een toewijding aan zorg voor ouders die op leeftijd zijn. Deze mate van verantwoordelijkheid voor de voor ouders is ook veelvuldig gedocumenteerd in verschillende onderzoeken in migrantenpopulaties in westerse migratielanden zoals de VS en Canada, Australië. Ook in Oost-Aziatische landen is filial piety een maatschappelijk onderwerp waar door generatieverschillen en daarmee gepaard gaande verschuivingen van deze norm het een relevante, continue discussie is (Yeh e.a., 2013).
De sociale werking van filial piety
Binnen Chinese gezinnen speelt filial piety een belangrijke rol tussen ouders en kinderen. In sociologische zin heeft deze norm een wederkerige functie voor de zorg: de ouder zorgt voor het jongere kind, en wanneer het kind ouder is, is het de beurt aan het kind om toewijding en zorg aan de ouders terug te geven. Vanuit filial piety wordt dit als een succesvolle invulling van de ouder-kind relatie gezien. De invulling van deze wederkerige zorg voor ouders is al jarenlang onderwerp van discussie vanwege verschuivingen in opvattingen door maatschappelijke veranderingen. Zo heeft bijvoorbeeld de culturele revolutie bijgedragen aan een verandering in het traditionele idee dat de zorgplicht voor ouders uitsluitend toebehoorde aan de zoon en schoondochter. Tegenwoordig wordt deze verantwoordelijkheid gedeeld door zowel zonen als dochters. Daarnaast, met de komst van kwalitatieve en moderne verpleeghuizen in Azië, rijst ook de vraag in hoeverre praktische en medische zorg van de eigen kinderen nodig is. Langzaam maar zeker verdwijnt hiermee het taboe op institutionele zorg voor ouderen (Zhan, 2008).
Filial piety in Chinese migrantengezinnen
Binnen de Chinese migrantenpopulatie in westerse landen is het vraagstuk rondom filial piety nog relevanter, aangezien het gebruikelijker en geaccepteerder is dat de kinderen minder zorgen voor hun ouders dan in het land van herkomst. In Nederland, zoals in veel westerse landen, is de ouderenzorg geformaliseerd en is het normaal dat deze zorg niet alleen wordt gegeven door de kinderen. Dit roept onder de eerste-generatie Chinese ouders ook vragen op over de wederkerigheid met hun kinderen, of de kinderen later ook bereid zijn om voor hen te zorgen in tijden van slechte gezondheid, en daarmee ook of de moraliteit van filial piety standhoudt binnen hun gezin (Lieber e.a., 2004). Studies laten zien dat er met de tijd een nieuw begrip ontstaat over de betekenis en ook de invulling van filial piety. Met de aanwezigheid van formele zorgvoorzieningen verschuift de verwachting over zorgtaken deels van de kinderen naar de formele zorg. Desondanks blijft het concept van filial piety nog even belangrijk in de ouder-kind relatie, maar de invulling verandert wel. Uit onderzoeken blijkt dat oudere Chinese migranten in plaats van praktische zorg, meer emotionele steun van hun kinderen verwachten, en dat zo een andere nadruk en betekenis wordt gegeven aan filial piety (Zhang, 2022).
Onder de kinderen van Chinese migrantenouderen blijft filial piety ook een relevant thema. Uit interviews die ik heb gehouden met jonge Chinese Nederlanders, blijkt dat ze al op jongere leeftijd invulling geven aan hun filial piety plichten (Cheung e.a., 2020). Zo functioneren kinderen als taalbemiddelaar voor hun ouders bij gebrek aan goede taalbeheersing in het Nederlands. Bijvoorbeeld door het vertalen tijdens medische afspraken, het vertalen van brieven, of uit eigen initiatief informatie opzoeken en verschaffen aan de ouders. Deze ervaringen bekrachtigen al op jonge leeftijd het belang en de betekenis die deze respondenten geven aan de verantwoordelijkheid van filial piety en de ondersteuning voor hun ouders.
Verschillen tussen de oude en jonge generatie
Opvallend is dat in een survey studie onder Chinese migranten in de VS onder de oudere en jonge generatie naar voren komt dat de jongere generatie hoger scoort op filial piety dan hun ouders (Guo, 2020). Er is aan de volwassen kinderen gevraagd in welke mate ze van zichzelf verwachten dat ze hun ouders behandelen volgens de kaders van filial piety, zoals betrokken zijn bij de ouders, zorgen voor ouders in slechte gezondheid, financieel bijstaan, en respect tonen aan ouderen. Dezelfde vragen zijn afgenomen onder de oudere Chinese migrantenouders, en daar komt naar voren dat zij een lagere verwachting van hun kinderen hebben dan dat de kinderen van zichzelf hebben. Voor mijn proefschrift heb ik deze survey ook afgenomen onder eerste- en tweede-generatie Chinezen migranten in Nederland, waar hetzelfde patroon te zien is (Cheung, 2022).
Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat de ouders niet verwachten dat hun kinderen filial piety net zo belangrijk vinden als zijzelf, aangezien hun kinderen zijn opgegroeid in een maatschappij waar het concept grotendeels onbekend is. Het verschil tussen de landen waar de Chinese ouderen zelf vandaan komen en die waar hun kinderen zijn opgegroeid zou een aanleiding kunnen zijn voor de ouderen om hun verwachtingen bij te stellen. Daarentegen is het ook mogelijk dat de jongere generatie idealistischer omgaan met de norm filial piety. Waar de ouders op latere leeftijd realistischer zijn, en daardoor hun verwachtingen kunnen temperen, zijn de kinderen idealistischer over de invulling van het zorgen en ondersteunen van hun ouders.
De zorg voor Chinese migrantenouderen
Over het algemeen maken migrantenouderen minder gebruik van de formele zorgvoorzieningen. Hoewel er weinig bekend is over het zorggebruik van Chinese ouderen, maken zij, zelfs in vergelijking met andere migrantenouderen, relatief lage zorgkosten (Regt e.a., 2022).
Er zijn zorg- en welzijnsinitiatieven die specifiek gericht zijn op de Chinese doelgroep, zoals Chinese ouderenverenigingen, maatschappelijke hulp en gemeenschappelijke woongroepen. Hoewel deze voorzieningen ten goede komen aan het welzijn van Chinese ouderen, is het aanbod vaak lokaal en kleinschalig, en biedt het ook geen (volledige) vervanging van formele zorgvoorzieningen, zoals de GGZ, thuiszorg of huisarts. Het eigen netwerk, en vooral de kinderen, speelt daarom een belangrijke rol in de zorg voor Chinese ouderen. De kinderen zorgen zelf voor de ouders en/of faciliteren de toegang tot de formele zorg voor hun ouders als taalbemiddelaar. Uit een van mijn surveyonderzoeken komt naar voren dat het mentale welzijn van Chinese migranten ouderen beter is wanneer ze de ervaring hebben dat hun kinderen voldoen aan hun eigen verwachting rondom filial piety (Cheung e.a., 2022).
Echter, het argument dat alleen culturele verwachtingen en normen de hoofdmotivatie is om een groter beroep te doen op familie, vereist een kritische blik. Naast de culturele verwachting kan de vaak gebrekkige aansluiting van formele zorg op de wensen en behoeften van migrantenouderen een belangrijke rol spelen, of eigenlijk een noodzaak vormen. Dit geldt ook voor Chinese ouderen. Daarbij spelen praktische zaken, zoals taal- en communicatieproblemen en onbekendheid met het Nederlandse zorgsysteem, een belangrijke rol in het grotere gebruik van informele zorg en ondersteuning (Liu e.a., 2015). Zelfs als de ouderen hun kinderen niet willen belasten met hun zorgvragen, is er vaak geen goed alternatief. Vooral door het gebrek aan spreekvaardigheid in het Nederlands van de ouderen, neemt de taal bemiddelende rol van de kinderen een essentiële functie in binnen Chinese migrantengezinnen.
De kinderen willen er voor hun ouders zijn, maar moeten dit zien te combineren met de verwachtingen en ambities in hun eigen leven. Hoewel de zorg voor ouders als belangrijk wordt gezien, is het ook de wens van de ouders dat hun kinderen goed kunnen functioneren in de maatschappij (Cheung e.a., 2020). Uiteindelijk is de zorg voor Chinese ouderen ook een praktische afweging, gekleurd door het ideaal van filial piety. Zo zoeken zowel ouders als kinderen naar een balans tussen gedeelde idealen van filial piety in hun relatie op latere leeftijd.