Teresa, 62 jaar oud, had zware reumatische klachten en zat de hele dag thuis. Terwijl ze maanden geleden naar een nieuwe woning was verhuisd, had ze niet eens de moeite genomen om haar koffers uit te pakken. Het enige wat ze wilde was terug naar haar woonboot, die ze was kwijtgeraakt toen ze slachtoffer werd van fraude. Ze kende niemand en deed niets anders dan piekeren. Met hulp van de interventie de Geluksroute kwam ze erachter dat haar passie muziek is. Ze nam pianolessen, iets wat ze altijd al had willen doen. Teresa kreeg weer zin in het leven, ontdekte dat ze ergens goed in was en kreeg nieuwe kennissen. Waarom werkt deze interventie, waar de focus in plaats van op problemen op het welbevinden ligt, voor mensen zoals Teresa?
Positieve psychologie
Gelukkig zijn is een doel voor de meeste mensen, voor zichzelf, hun kinderen en naasten. Maar wat is geluk eigenlijk en kun je dat bevorderen? Dit is een vraag waarop de nieuwe stroming positieve psychologie een antwoord tracht te vinden (Seligman & Csikszentmihalyi,2000). Volgens Prof. Corey Keyes kunnen mensen alleen volledig gelukkig zijn, floreren, als ze positieve emoties ervaren, ze op sociaal vlak goed ingebed zijn in de maatschappij of eigen sociale groepen, en op individueel vlak optimaal functioneren. (Keyes, 2002).
Terwijl de positieve psychologie al veel weet over wat wel en niet gelukkig maakt is er nog weinig bekend over hoe je die kennis kunt inzetten bij heel kwetsbare mensen. Daarom keken we naar mensen met een opeenstapeling van risicofactoren voor een laag welbevinden: eenzame mensen met weinig financiële middelen (en vaak een lage opleiding) die door chronische gezondheidsklachten in een sociaal isolement zijn geraakt. Veel van deze mensen kunnen door bijvoorbeeld reuma, COPD of hartklachten niet meer werken. Door hun klachten zitten ze de hele dag thuis en raken volledig geïsoleerd van de maatschappij. Net als Teresa, die zei: “Ik had ook heel weinig zin om verder te gaan in het leven. Ik had echt het gevoel van mijn leven is voorbij. Ik ben oud en het is gebeurd.”
Wij onderzochten een nieuwe interventie die zich op deze doelgroep richt: de Geluksroute. Deze interventie is in Almelo ontwikkeld en draait ondertussen in gemeentes over heel Nederland. Door de Universiteit Twente en non-profit organisatie Arcon getrainde consulenten (onder andere ouderenadviseurs) helpen de deelnemers om een passie te vinden en een activiteit die daarbij past. Daarvoor vragen ze bijvoorbeeld naar leuke herinneringen en bespreken wat deelnemers als kind leuk vonden, kijken waar ze goed in zijn, en wat hun toekomstdromen zijn. Deelnemers mogen € 500,- gebruiken om deze activiteit ook daadwerkelijk uit te voeren (Weiss, Westerhof & Bohlmeijer, 2013). De gesprekken en het ‘geluksbudget’ zijn bedoeld als nudge (duwtje) in de goede richting.
Wat zijn de voordelen van de geluksgerichte aanpak?
De zorg in Nederland richt zich traditioneel vooral op de diagnose van gezondheidsproblemen en de behandeling ervan; er wordt dus vanuit een probleemgerichte aanpak gewerkt. Voor veel mensen helpt dit goed. Voor onze doelgroep is dit echter niet de oplossing. Terwijl deze mensen steeds meer zorg krijgen voor hun chronische gezondheidsklachten, blijven ze eenzaam en voelen ze zich neerslachtig. Het traditionele probleemgerichte systeem voldoet niet aan de nieuwe uitdagingen van recente maatschappelijke en economische ontwikkelingen, die vragen om meer zelfmanagement en participatie. We hebben daarom alternatieven nodig voor chronisch zieke mensen om een aangenaam, betrokken en zinvol leven te kunnen leiden. Een nieuwe aanpak is een positieve en holistische benadering, die streeft naar het verbeteren van het welzijn, aanvullend op de behandeling van problemen en ziekten. De Geluksroute is daar een voorbeeld van en is in lijn met het veranderende gezondheidsbeleid (Weiss, Kedzia, Francissen, & Westerhof, 2015).
Effecten van de interventie
Het evaluatieonderzoek werd uitgevoerd in zeven gemeenten in heel Nederland. De praktijkgerichte, realistische setting leverde nieuwe kennis op over hoe een geluksgerichte interventie in de praktijk werkt. Op basis van toeval werden 50 deelnemers in de controlegroep, waar de traditionele probleemgerichte aanpak werd gebruikt, en 58 in de experimentele groep (de Geluksroute) ingedeeld, 108 deelnemers in totaal. Daarmee kon de effectiviteit van de geluksgerichte aanpak en de probleemgerichte aanpak worden vergeleken. Bij de start van het onderzoek waren de deelnemers extreem eenzaam en hadden gemiddeld drie gezondheidsproblemen. Minder dan 5% had betaald werk, bijna 60% had een lage opleiding, en bijna 70% had een extreem laag inkomen. Het bleek moeilijk om deze kwetsbare groep op te sporen, wat tot minder deelnemers leidde dan oorspronkelijk gepland.
We zagen dat de scores op welzijn, depressie en eenzaamheid in beide condities in de periode van negen maanden significant zijn verbeterd. Er werd geen significante verandering in andere gebieden gevonden. Het percentage mensen in de laagste categorie van welbevinden is gedaald van 33% aan het begin tot 16% na 9 maanden in de Geluksroute, terwijl deze groep nauwelijks was geholpen in de controlegroep. De tevredenheid over de interventie was bij de deelnemers aan de Geluksroute significant hoger dan bij de controlegroep. Verder hadden de deelnemers in de experimentele groep sterker het gevoel dat de interventie effect had gehad dan deelnemers in de controlegroep. Ook de zorgkosten verminderden.
Hoe ervaren deelnemers de Geluksroute?
Iedere mens heeft drie psychologische behoeftes: de behoefte om je eigen keuzes te maken (autonomie), ergens goed in te zijn (competentie) en de behoefte aan verbondenheid met anderen (Ryan & Deci, 2000). Om te achterhalen of de Geluksroute een rol heeft gespeeld in de vervulling van deze behoeftes en inzicht te krijgen in het perspectief van de deelnemers, vroegen we aan twintig van hen in interviews hoe zij de Geluksroute hadden ervaren. We wilden ook weten of deelnemers op een vergelijkbare manier ontwikkelen of dat iedereen zijn eigen unieke ontwikkeling doormaakte.
De drie behoeften werden duidelijk in de verhalen van deelnemers teruggevonden, alsmede intrinsieke en extrinsieke motivatie, activering, positieve emoties en zelfontplooiing. Zo veranderde bij Teresa bijvoorbeeld haar gevoel van verbondenheid: “Ik ben wat meer naar buiten gegaan ook. Ik heb ook door de muziek andere mensen leren kennen. Ik ben mijn wereld gaan verbreden, daardoor ook in contact gekomen met andere mensen. Ja, eigenlijk ging alles in een sneltreinvaart. Ik krijg in ene kennissen. Ik heb in ene een vriendin waarmee ik dan wat closer ben geworden.”
Analyses van de verhalen leverden vier belangrijk bevindingen op. Ten eerste was de behoeftevervulling bij de meeste deelnemers laag aan het begin van de interventie. Ten tweede speelde de consulent een belangrijke rol bij de behoeftevervulling. Ten derde bleek de door de deelnemer gekozen activiteit van cruciaal belang voor het wel of niet optreden van veranderingen. Teresa verwoordde het zo: “En door die muziek ben ik zelf vrolijker geworden. Ik keek altijd naar het negatieve en nu kijk ik meer naar het positieve. Dat komt door het project dat mijn ogen geopend heeft. Dus dat er meer dingen zijn dan een boot.” Anderen volgden bijvoorbeeld een schilder- of fotografiecursus of werden lid van een lokale sportclub. Ten vierde profiteerden deelnemers het meest wanneer alle drie behoeften aan het einde van de interventie waren vervuld. De Geluksroute was bijzonder effectief bij mensen bij wie deze behoeftes aan het begin van de interventie nauwelijks vervuld waren.
Wat hebben we geleerd?
De waarde van de geluksgerichte aanpak ligt in een betere aansluiting bij het nieuwe beleid binnen de sociale sector van ‘ziekte en zorg’ naar ‘gedrag en gezondheid’. De Geluksroute voldoet aan de vraag naar empowerment, persoonlijke verantwoordelijkheid en eigen kracht van cliënten. De Geluksroute bleek even effectief als de probleemgerichte aanpak, met echter een grotere tevredenheid van de deelnemers zelf. De Geluksroute lijkt daarom een adequate alternatieve interventie voor kwetsbare mensen.
Het onderzoek heeft een aantal implicaties voor de praktijk, en in het bijzonder voor de sociale sector. Ten eerste zouden zorgprofessionals naast het aanpakken van problemen ook aandacht voor het welbevinden van kwetsbare groepen moeten hebben. Ten tweede kan er veel worden bereikt door autonomie, competentie en verbondenheid te ondersteunen. Tot slot past een one size fits all aanpak niet bij het verbeteren van het welbevinden van kwetsbare mensen.
Wij concluderen dat het mogelijk is om het welbevinden van kwetsbare groepen te verbeteren. De geluksgerichte aanpak lijkt een waardevolle toevoeging te zijn voor de traditionele aanpak en kan voor meer balans zorgen in de omgang met kwetsbare mensen. Teresa’s koffers staan nu boven op de vliering, waar ze thuishoren.
Dit artikel is gebaseerd op het proefschrift Direction: Happiness. Improving well-being of vulnerable groups.