Kinderloosheid doorheen het leven
Het aantal mensen zonder kinderen neemt de laatste jaren in verschillende landen steeds meer toe. Hoewel het in veel culturen de norm is om kinderen te krijgen, kiezen steeds meer mensen er bewust voor om dat niet te doen. Daarnaast blijven heel wat mensen ongewild kinderloos: in Vlaanderen wordt één op de zes koppels geconfronteerd met vruchtbaarheidsproblemen. Hoe vurig een kinderwens ook kan zijn, het is niet iedereen gegund.
Uit onderzoek van Vozikaki e.a. (2018) blijkt dat 63.4% van de Europese ouderen zonder kinderen zich soms of meestal eenzaam voelt, tegenover 48.2% van de ouderen met kinderen. Maar onderzoek over kinderloosheid en de samenhang met eenzaamheid op oudere leeftijd benadert het begrip vaak te veel vanuit de actuele situatie, zonder rekening te houden met de hele levensloop van een persoon. Daarom vertrekt ons onderzoek vanuit het levensloopperspectief. Die benadering is nodig om te begrijpen hoe eenzaamheid vorm krijgt in de levensloop van ouderen, bijvoorbeeld mede als gevolg van die kinderloosheid.
Zicht krijgen op de levensloop: het levensverhaalinterview
Het levensloopperspectief wint aan populariteit binnen de sociale en gedragswetenschappen. Onderzoek naar iemands levensloop draagt bij aan het begrip van hoe specifiek gedrag en emoties (bijvoorbeeld eenzaamheid) ontstaan en veranderen gedurende iemands leven. Het biedt inzicht in hoe gebeurtenissen in vroege levensfasen later in het leven impact kunnen hebben (Switsers e.a., 2021).
Om zicht te krijgen op de volledige levensloop van kinderloze ouderen, verzamelden we 20 levensverhalen van kinderloze ouderen volgens de McAdamsmethodiek. Respondenten blikken in een levensverhaalinterview terug op hun leven zoals zij het zich herinneren, door hun leven op te delen in een aantal hoofdstukken (Switsers e.a., 2021). De focus ligt op sleutelmomenten die zij zelf belangrijk vinden. In dit artikel zoomen we in op twee van deze verhalen.
Marc ging bewust nooit op zoek naar een zondebok
Zo is er het verhaal van Marc, een man van 80 die terugblikt op een goed gevuld sociaal leven, samen met zijn vrouw. Zijn verhaal begint bij zijn kindertijd. “In mijn jeugd voelde ik mij soms eenzaam thuis. Mijn ouders en zus waren altijd druk aan het werk in onze winkel. Ik heb dat opgevangen met vrienden en verenigingen.” De kinderwens van Marc werd nooit vervuld omdat hij en zijn partner nooit zwanger werden op natuurlijke wijze. “We wilden het natuurlijk houden en hebben ons nooit laten testen. Dus ik weet niet wie van ons de schuldige is, als je dat een schuld kan noemen. Adopteren wilden we niet.” Wanneer we polsen naar eenzaamheid doorheen het leven, geeft Marc aan dat hij hier soms wel mee geconfronteerd werd. “Er zijn periodes dat ik kinderen heb gemist, maar ik leerde ermee leven. We vingen het gemis op met een grote vriendenkring. We gingen veel uit, kenden al onze buren, en we waren nooit alleen. Maar op sommige momenten voelde ik mij wel eenzaam, in grote groepen of op plekken met veel kinderen. Het schoolfeest van onze nichtjes bijvoorbeeld.”
Ondertussen is Marc al 20 jaar met pensioen. Ook nu hebben hij en zijn partner nog veel contacten en komen ze regelmatig samen met vrienden, al is dat sinds de coronacrisis en door ziekte van zijn vrouw verminderd. “Hoe ouder we worden, hoe meer spijt we ondervinden dat we geen kinderen hebben en hoe meer we die eenzaamheid voelen. Op vriendschap alleen kan je je leven niet bouwen. Sommigen blijven wel voor altijd, maar ook zij sterven of gaan in een woonzorgcentrum wonen. Op familie moeten we ook niet te veel rekenen. Er zijn maar weinig familieleden die vragen hoe het met ons gaat. Zeker tijdens de feestdagen voelen we ons echt eenzaam. Dat is ook logisch. Als je geen kinderen hebt, kan je er niet op terugvallen. Het ene hangt samen met het andere. Maar zolang wij elkaar nog hebben, gaan we samen door.”
Ondanks de eenzaamheid, voelen ze soms opluchting dat ze geen kinderen hebben, wanneer ze van vrienden horen welke moeilijkheden erbij komen kijken, zoals een geschil om een erfenis. “Dan denk je: gelukkig kunnen wij dat niet meemaken. We kennen ook mensen die hun kinderen verloren hebben. Dat is niet prettig.”
Martha voelt zich als een boom zonder wortels en zonder vruchten
Ook Martha, 66 jaar, bleef kinderloos, al ziet haar levensloop er anders uit dan die van Marc. Ze groeide op in een gezin met 10 kinderen. “Er waren goede en slechte momenten. We hadden bijvoorbeeld fantastische vakanties op de camping, dat was altijd één groot feest. Maar er was ook veel ruzie en mijn vader was soms agressief. En er was veel jaloezie tussen de broers en zussen.”
Als tiener werd Martha geconfronteerd met grensoverschrijdend gedrag. “In die tijd was dat onbespreekbaar. Niemand zou mij geloven. Ik werd daardoor heel gesloten.”
Toen ze ging studeren, bloeide ze echter open. “Buiten het gezin stappen, dat was een nieuw leven.” In de periode erna woonde ze lang samen met vriendinnen en had ze af en toe een vriend. Op haar 28 jaar koos ze ervoor om opnieuw te gaan studeren, en op haar job daarna ijverde ze onder meer actief mee voor vrouwenrechten. “Arbeid en vrouwen, dat was een strijd. We hebben geijverd voor gelijke lonen. Ik wilde gaan werken voor onze goede maatschappij.”
Op dat moment in haar leven had ze geen nood aan kinderen. “Mijn partner van toen wilde kinderen, maar ik was er niet mee bezig. Ik was volop mijn carrière aan het uitbouwen. Ik stond er wel voor open, als ik zwanger zou worden was het oké en als ik niet zwanger werd was het ook goed.”
Toen die relatie afliep, had Martha kort een relatie met een getrouwde man en werd ze effectief zwanger. Op aanraden van een therapeut deed ze een abortus. “Ik heb er met niemand anders over gepraat. Op dat moment was het de juiste beslissing, maar ik wist dat ik die beslissing ooit nog zou betreuren.” Na de abortus ging ze zelfs door een korte, maar intense depressieve periode, die gelukkig ook voorbijging. “Mijn vrienden hebben mij erdoorheen gesleurd.” Achteraf bleek de confrontatie met de afgebroken zwangerschap niet altijd makkelijk. “Als jongere heb ik lang gedacht dat ik geen moedergevoelens had omdat ik baby’s niet leuk vond. Dat leek wel de norm: als je een baby niet superschattig vindt, dan wil je geen mama zijn. Later merkte ik dat ik wel graag omging met oudere kinderen. Je kan met hen praten en creatieve dingen doen.”
Op haar 47ste werd ze plots ziek en stopte ze met werken. Na haar ziekte begon een lange zoektocht naar haar passie, en die vond ze in verhalen vertellen. Ze trok naar voorstellingen, scholen en vertelfestivals met symbolische verhalen over ziekte en over kinderloos zijn. “Elk litteken werd een medaille. Die verhalen vertellen helpt om alles te verwerken.” In al die tijd had ze geen vaste partner, wat maakte dat ze zich soms heel eenzaam voelde.
Hoewel ze zelf nooit kinderen had, is ze wel een moederfiguur geweest voor kinderen van vrienden en partners. “Ik was ooit verliefd op een man met twee kinderen. Toen hij stierf, stond ik mee in voor hun opvoeding. Ze noemen mij zelfs hun plusmama. Ook met de dochter van een vriendin heb ik een heel sterke band.”
Door die veranderende situaties heeft ze soms wel spijt van het feit dat ze geen kinderen heeft, al is het gemis van kleinkinderen vandaag de dag nog groter dan het gemis van kinderen. Bovendien loopt het contact met haar familie niet heel goed. “Ik voel me als een boom zonder wortels en zonder vruchten. Het gevoel dat ik niets nalaat, is beangstigend.”
Als Martha terugblikt op haar leven, geeft ze dan ook aan dat je niet heel het leven per se of gewenst of ongewenst kinderloos hoeft te zijn: hier kan een evolutie in zitten. “Tot een jaar of 35 was ik gewenst kinderloos, en daarna ongewenst. Dat is veranderd, door mijn eigen ervaring, maar ook door hoe de maatschappij daarmee omgaat, op twee manieren. Enerzijds leek er vroeger geen ruimte voor kinderen te bestaan als je daarnaast ook wilde studeren en een serieuze job wilde. En anderzijds had ik nooit echt die typische moedergevoelens, waardoor mensen mij het gevoel gaven dat ik gewoonweg geen kinderen wou. Maar achteraf gezien wou ik eigenlijk wel alles dat ‘een kind’ is. Zelfs al zijn die eerste twee levensjaren dan niet zo leuk, misschien was dat allemaal wel heel goed gelopen.”
Geen kinderen, dus eenzaam? Nood aan meer nuance
Hoewel de levensverhalen van Marc en Martha heel erg verschillen van elkaar, hebben beide verhalen één groot gegeven gemeen: eenzaamheid komt voor in hun beide levens, en is soms wel, maar ook niet altijd te wijten aan het feit dat ze geen kinderen hebben. Hoewel dagen als Kerstmis, Nieuwjaar of Moeder- en Vaderdag soms pijnlijk kunnen aanvoelen, spelen ook andere levensloopgebeurtenissen, zoals het ontbreken van een partner of het doormaken van een ziekte, een rol in de ervaring van eenzaamheid. Op latere leeftijd zien we dat de kinderloosheid vaak een plek krijgt, hoewel kinderloze ouderen toch nog aangeven kinderen, kleinkinderen of jonge mensen in hun leven te missen. Kinderen vormen voor ouders vaak een groot deel van hun zingeving – iets dat mensen zonder kinderen dus anders dienen in te vullen doorheen hun hele leven, in de vorm van activiteiten met andere kinderen of (vrije)tijdsbestedingen. Ook het gemis aan generativiteit, de wens om iets te kunnen voortbrengen dat je overleeft na je overlijden, komt regelmatig aan bod in de levensverhalen van kinderloze ouderen: ze stellen zich regelmatig de vraag welke normen en waarden zij zullen nalaten aan de volgende generaties.
Ten slotte zijn er ook de maatschappelijke normen en verwachtingen, in dit geval over ouderschap, die mogelijks van invloed zijn geweest op iemands persoonlijke gevoelens en keuzes. Hoe een maatschappij kijkt naar mensen zonder kinderen, kan een impact hebben op iemands hele verdere levensloop. Een levensverhaal gaat dan ook verder dan de individuele keuzes alleen, maar wordt vaak beïnvloed door de heersende maatschappelijke denkpatronen op dat moment. De idee dat kinderloosheid an sich automatisch samenhangt met een grotere kans op eenzaamheid op oudere leeftijd, moet dus zeker genuanceerd worden, in die zin dat andere factoren zoals cultuur, normen, waarden en specifieke levensloopgebeurtenissen deze relatie mee beïnvloeden. In onze maatschappij zijn ouder-kindrelaties vaak nog heel vanzelfsprekend, en wordt een groot deel van iemands levensbetekenis daar nog aan toegeschreven. De behoefte aan betekenisvolle relaties blijft dus wel aanwezig wanneer iemand geen kinderen heeft, zeker als het leven soms lastiger wordt, maar de invulling van die relaties kan ook heel anders vorm krijgen.
*Marc en Martha zijn schuilnamen.
De auteurs danken Lieselot Degraeve voor de redactie van deze tekst. Lieselot Degraeve is valorisatiemedewerker bij Society and Ageing Research Lab (SARLab).