Verlies, rouw en veerkracht: een complex samenspel
Veerkracht na verlies is een dynamisch proces met pieken en dalen, waarin iemand zich geleidelijk aanpast aan een nieuwe situatie en nieuwe vormen vindt om met tegenslag om te gaan. Het is dus niet simpelweg terugkeren naar de tijd vóór het verlies, maar een beweging vooruit. Veerkracht na partnerverlies is daarnaast nauw verbonden met rouw. Volgens Freud (1957) kan iemand pas verder met het leven als de emotionele band met de overledene is verbroken. Een opvatting die daar tegenover staat is dat mensen na het overlijden nog steeds een betekenisvolle band met hun overleden partner ervaren, en daar steun aan ontlenen in het rouwproces. Sommige onderzoekers onderscheiden fasen in het rouwproces zoals ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en aanvaarding. Anderen stellen dat rouw geen vast verloop kent en heel persoonlijk is (Hall, 2014). Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen de directe impact van het overlijden en de periode van weduwschap, het langdurig verder leven zonder de partner. Het is goed mogelijk dat iemand zich kort na het overlijden ‘veerkrachtig’ voelt, maar later in het weduwschap juist meer worstelt met het verlies, of andersom (Bennett, 2010).
De kracht van één persoonlijk verhaal
Dit artikel is gebaseerd op een casestudy van één individu en uitgevoerd volgens de Interpretatieve Fenomenologische Analyse (IPA) methode. IPA is een rijke, kwalitatieve onderzoeksmethode die gericht is op het achterhalen van subjectieve betekenissen die personen toekennen aan een gebeurtenis. De focus op één persoon biedt ruimte voor nuance en detail, die in bredere onderzoeken vaak onderbelicht blijven.
De casus in dit artikel betreft Bas, een 76-jarige man. Voor deze casestudy zijn vier semigestructureerde interviews met hem afgenomen, verspreid over een periode van twee maanden. Op het moment van de interviews was het dertig jaar geleden dat zijn vrouw Elly, na een kort ziekbed, was overleden. Het verhaal van Bas laat zien hoe hij is omgegaan met het verlies van zijn vrouw en hoe zijn veerkracht zich vanaf het overlijden van Elly en gedurende zijn verdere leven als weduwnaar ontwikkelde.
Bas & Elly
Elly’s overlijden kwam plotseling: pijn, ziekenhuisopname, en kort daarna haar dood. Bas kon het nauwelijks bevatten; het voelde alsof hij in een film zat. Hij verwachtte overweldigd te raken, maar functioneerde op de automatische piloot: eten, slapen, regelen. Hij bewonderde hoe Elly met haar situatie omging. Ze dacht alles zorgvuldig door, gaf adviezen voor na haar dood en huilde niet in het bijzijn van anderen. Ze vroeg om bloemen en een kerstboom in huis, ook al zou ze die niet meer zien. Ze vroeg haar familie om Bas niet te veroordelen als hij snel een nieuwe relatie kreeg. Bas bewaart zelfs warme herinneringen aan de ziekenhuisperiode: Elly mooi opgemaakt in de zon, gewone gesprekken met familie, en kleine gebaren van zorgverleners, zoals een verpleegkundige die haar haar knipte of een broeder die voor haar zong. Zulke momenten brachten even een gevoel van normaliteit, ondanks het naderende einde. Hij trok zich terug om te huilen, in bed of in de auto.
“Haar houding, gewoon hoe ze was, deed me denken: Bas, je kunt naar de buitenwereld niet de zielige jongen uithangen. Nou ja, ‘uithangen’ is misschien niet het juiste woord, maar ik wilde geen medelijden oproepen.”
Elly’s dood maakte diepe indruk. Voor het eerst zag Bas iemand sterven; haar laatste adem staat hem helder bij. De aanwezige verpleegkundige glimlachte zachtjes zonder iets te zeggen, dat vond hij prettig. Op advies van familie keerde hij later terug naar Elly’s kamer, waar haar veranderde uiterlijk hem schokte. Hij sprak met haar over hoe ze nu “echt weg” was. Alleen haar haar durfde hij aan te raken, bang voor de koude huid. Bij de crematie voelde het alsof ze er weer was: mooi opgemaakt, omringd door bloemen. De speeches bevestigden het beeld van haar als positief en vriendelijk, herkenbaar aan haar koffie en sigaretten. Zijn eigen speech had hij al geschreven toen ze nog leefde. Dat voelde vreemd en emotioneel, maar was voor hem nodig. Hij wilde dat anderen wisten hoeveel zij voor hem betekende.
Na de crematie voelde Bas zich verloren en alleen. Hij dronk veel alcohol, was boos en riep haar naam hardop uit frustratie. De muziek van de crematie draaide hij vaak. Soms dacht hij: als iemand hem een pil gaf om haar te zien, zou hij het overwegen. Maar hij wist dat Elly dat niet gewild zou hebben. Dat was niet de afspraak. Hij moest zorgen voor hun kind, Robin.
“Ik keek om me heen en dacht: is dit nou dat mooie, fijne huis? Ik vond het niet mooi meer. Ik was hier, warm en droog, dat was het enige wat nog telde, de rest deed er niet meer toe.”
Bas zocht actief afleiding. Hij zorgde voor huis en tuin, zoals beloofd aan Elly, en ging snel weer aan het werk. Collega’s toonden begrip en lieten hem gaan als hij plots naar het graf wilde. In het weekend vermeed hij het alleen zijn en zocht hij naar bezigheden buiten de deur. Hij bleef sociale activiteiten bijwonen, al kostte dat soms moeite. Hij merkte dat hij sneller geïrriteerd raakte en dat woorden harder binnenkwamen. Toch waardeerde hij de steun uit zijn omgeving. Een buurvrouw schreef een gedicht over hem en Elly en op Elly’s sterfdag kreeg hij een kaart van de slager. Sindsdien sturen ze elkaar elk jaar een kerstkaart.
Langzaam accepteerde Bas dat het leven doorgaat, of je dat nu wil of niet. In het begin beschermde hij Elly’s spullen, maar geleidelijk verloren ze hun betekenis. Veel gaf hij aan goede doelen.
“Haar schoenen stonden nog lange tijd onder de stoel. Het was háár stoel, daar zat ze af en toe. Tot mijn zwager op een dag langskwam. Hij ging op die stoel zitten, en vanaf dat moment was het voorbij. Het was niet meer die stoel.”
Elly blijft aanwezig in Bas’ leven. Hij denkt dagelijks aan haar, maar blijft er niet in hangen. Haar advies over piekeren helpt hem nog steeds. Het is belangrijk voor hem dat mensen over haar blijven praten, dan voelt ze dichtbij. Op de dag van de crematie kijkt hij elk jaar de opname terug en huilt even.
Elly blijft van invloed op zijn relaties. Haar woorden vlak voor haar dood hielpen hem open te staan voor nieuwe relaties. Zijn partners wisten hoe belangrijk Elly voor hem was en accepteerden dat hij nog vaak aan haar dacht. Trouwen wilde hij niet meer: voor hem blijft Elly zijn enige vrouw. Zijn huidige partner respecteert die keuze en denkt net zo over haar overleden echtgenoot.
Het overlijden van Elly had ook invloed op de relatie met hun kind Robin. Elly was eerst Robin’s beste vriendin. Na haar dood groeiden Bas en Robin naar elkaar toe. Robin gaf hun eerste kleinkind de naam Elly, iets wat veel voor hem betekent. Robin en de nieuwe relaties in zijn leven brachten opnieuw licht.
Het graf van Elly is belangrijk voor Bas. Hij bezoekt het wekelijks, bij verdriet én geluk. Hij praat daar met Elly en steekt soms kaarsen aan, omdat zij bang was in het donker. De begraafplaats voelt vertrouwd en veilig. Hij heeft al geregeld dat hij later bij haar begraven wordt, met de tekst “Samen weer” op de grafsteen. Bas ziet zichzelf niet als spiritueel, maar spreekt in zijn hoofd soms met Elly, en in momenten van frustratie ook met een god waarin hij eigenlijk niet gelooft. Dat voelt tegenstrijdig, maar brengt hem rust. Een open gesprek met een dominee hierover hielp hem inzien dat geloven persoonlijk is, en dat het mag op zijn eigen manier.
“Als je er niet in gelooft, dan kan ze je niet helpen. Dan ligt er gewoon as in haar graf, net als van een sigaret of een open haard. Maar ja, in mijn hoofd helpt ze me wel, in mijn hart ook, en in mijn gedachten. En dat vind ik fijn.”
Met de jaren is Bas emotioneler geworden. Hij maakt zich meer zorgen over Robin en zijn kleinkinderen, en mist Elly in zowel gelukkige als moeilijke momenten. Soms verlangt hij ernaar Elly nog één keer te zien. De scherpe randen zijn gesleten, maar het gemis komt nog in golven, bijvoorbeeld wanneer hij vrouwen van Elly’s leeftijd ziet. Belangrijke momenten, zoals Robin’s bruiloft of de geboorte van kleinkinderen, roepen gemengde gevoelens op. Hoewel het gemis en verdriet blijven, overheerst nu vaker de vreugde om de tijd die ze samen hadden. Bas sloot het laatste van de vier interviews af met de hoop dat duidelijk is hoeveel hij van Elly houdt.
Wat leren we van Bas en Elly?
De ervaringen van Bas illustreren hoe de impact van het verlies van zijn vrouw Elly niet beperkt blijft tot het moment van overlijden en de periode erna, maar ook op de lange termijn blijft doorwerken. Bas had na het overlijden moeite met sociale contacten, kon zich slecht concentreren op zijn werk, worstelde met schuldgevoel bij nieuwe relaties en naarmate hij ouder werd, kreeg hij te maken met verdrietgolven en werd hij emotioneler.
De impact van het verlies wisselde in de tijd en was zelden eenduidig positief of negatief. In de eerste weken na Elly’s dood bijvoorbeeld voelde Bas zich verloren, dronk hij veel en had hij beangstigende gedachten. Toch verschenen toen al de eerste signalen van herstel. Het besef dat hij zo niet kon doorgaan en verantwoordelijkheid had voor Robin hielp hem stap voor stap vooruit. Elly blijft voor Bas een belangrijk deel van zijn leven, en in die verbondenheid vindt hij troost en richting, maar ervaart hij ook verdriet en gemis.
Wat steun bood, verschilde per situatie. Houvast vond hij in zijn werk, de band met Robin en later ook in nieuwe relaties. Ook zijn sociale netwerk bood steun: familie, zorgverleners, collega’s, de slager en personen die hij op de begraafplaats ontmoette. Die steunbronnen waren niet altijd eenvoudig te benutten. Sociale situaties kostten hem moeite, hij was gevoelig voor de woorden van anderen, en hij was soms terughoudend in het accepteren van steun. Zijn openheid over Elly maakte dat makkelijker, zoals in een gesprek met een dominee.
Het verhaal van Bas laat zien hoe veerkracht kan worden begrepen als een proces dat een rol blijft spelen in zijn leven. Veerkracht betekent niet een terugkeer naar hoe het vóór het verlies was, maar een voortdurende beweging van aanpassing, verandering en vernieuwing in relatie tot de manier waarop het verlies van Elly doorwerkt in zijn leven. Wat helpend is, verschilt per moment en per context. Het verhaal laat ook zien hoe verlies, rouw en veerkracht in dit proces op elkaar inwerken, niet alleen kort na Elly’s overlijden maar ook nog decennia later. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de betekenis die Bas blijft geven aan zijn verbondenheid met Elly, de manier waarop hij nieuwe relaties vormgeeft, veranderingen in rituelen en gewoontes en de golven van verdriet die ook na dertig jaar nog terugkeren. Het verhaal maakt bovendien duidelijk dat veerkracht niet alleen individueel wordt gevormd, maar ook beïnvloed wordt door relationele en culturele factoren, zoals de beschikbaarheid van steun en het mogelijke taboe op verdriet bij mannen.
Deze inzichten vragen om aandacht en bewustwording van hoe verlies en veerkracht zich in de tijd ontwikkelen, en inhoud krijgen in een unieke context. Verlies, rouw en veerkracht kunnen elkaar blijven beïnvloeden, zelfs decennia na het overlijden van een partner. Wat vandaag steun biedt bij het omgaan met verlies, kan morgen tekortschieten. Wat helpend is, voelt niet altijd positief aan, en juist moeilijke momenten kunnen cruciaal zijn voor de eerste stappen richting herstel. Ondersteuning bij veerkracht na verlies, voor jezelf of voor een ander, vraagt dus om flexibiliteit, geduld en zorgvuldige afstemming op waar jij of de ander zich bevindt in dit voortdurend veranderende proces.
Het herkennen van levensgebeurtenissen kan helpen om dit complexe proces beter te begrijpen en te duiden. In het verhaal van Bas komen bijvoorbeeld verschillende periodes naar voren: de ziekenhuisperiode, de eerste jaren na Elly’s overlijden, het opbouwen van nieuwe relaties, het opa worden en het ouder worden. Zijn ervaring van het verlies en de manier waarop hij ermee omgaat, blijven zich in elke levensgebeurtenis ontwikkelen. Sommige rituelen en gewoontes verdwijnen, zoals hoe hij omging met Elly’s spullen. Andere blijven, zoals het wekelijkse grafbezoek. Door die ontwikkeling over verschillende levensgebeurtenissen heen te volgen, wordt zichtbaar hoe verlies en veerkracht zich vormen en betekenis krijgen in de loop van een leven.
Dit artikel is een Nederlandse bewerking van een Engelstalig wetenschappelijk artikel. Voor een volledige literatuurlijst, zie Beeris et al. (2025).