De sleutel tot verduurzaming ligt voor een deel in visie en bijbehorend goed beleid, maar bovenal in bijbehorend gedrag en daarmee kunnen we dus niet zonder de professionals in relatie tot onze cliënten. Het goede nieuws is: medewerkers vinden dat heel belangrijk! Uit gesprekken met onze ondernemingsraad en interne focusgroepen blijkt dat medewerkers duurzaamheid associëren met waardengedrevenheid en vitaliteit, en bovenal: kwaliteit van leven, nu en óók in de toekomst.
Omring is een ouderenzorg- en gezondheidszorgorganisatie in Noord Holland Noord, met 30 verpleeghuizen, (gespecialiseerde) thuiszorgteams, geriatrische revalidatie en herstelzorg en 6 ontzorgwinkels. Bij Omring werken bijna 5.000 mensen. Omring heeft zes jaar geleden de eerste stappen gezet om bewust een maatschappelijke verantwoorde onderneming te zijn. Duurzaamheid gaat voor Omring over de balans tussen sociale, economische en ecologische waarden (Elkington, 1999). Vanuit dit perspectief is onze focus op ‘positieve gezondheid’ (Huber, 2013) en ‘quadruple aim’ (Porter, 2008) ook heel logisch. In die begrippen zit ook een streven naar balans tussen verschillende waarden opgesloten, inclusief de balans tussen nu en later. Voor een organisatie gaat het ook over kansen pakken en het dragen van verantwoordelijkheid. Immers, waar je impact kunt hebben, heb je ook verantwoordelijkheid, zei DSM-baas Feike Sijbesma ooit: “Je kunt jezelf of je bedrijf toch niet succesvol noemen in een wereld die faalt?” (Volkskrant, 24 mei 2019).
Duurzaamheid betekent voor ons ook dat we ons bewust zijn dat zorg louter een middel is en kwaliteit van leven onze drijfveer. Hiermee sluit duurzaamheid naadloos aan bij het actuele begrip ‘passende zorg’. Soms is het voorkómen, verplaatsen of anders verrichten van zorg beter en dus passend. Of anders gesteld: we moeten ‘met zorg ontzorgen’ en dat is niet voor niks de titel van Omring’s herijkte strategie. Net zoals het duurzaam kan zijn om juist niet een bepaald product te kopen, kan het ook passender zijn om bepaalde zorg niet te leveren.
Waarom een duurzaamheidsambitie?
De belangrijkste reden om duurzaamheid te stimuleren is heel simpel: onduurzaam gedrag is ongezond. Zowel de bedrijfsvoering als de manier van werken van de zorgprofessionals kunnen bijdragen aan ongezondheid, bijvoorbeeld via afval, CO2-uitstoot, verspilling of werkdruk. De zorgsector is verantwoordelijk voor 7% van de totale CO2-voetafdruk van Nederland en heeft daarmee een substantiële impact op het klimaat (Gupta Strategists, 2019).
Een tweede belangrijke reden is dat werknemers steeds meer vragen stellen rondom duurzaamheid, zoals ‘waarom wordt er op het werk geen afval gescheiden’ en ‘moeten wij geen zonnepanelen?’. In feite verlangen zij dus steeds meer duurzaamheid van de organisatie. In een tijd dat personeel krap is, is duurzame inzetbaarheid van medewerkers, hen boeien en binden, sowieso cruciaal. Daar komt bij, als derde belangrijke reden, dat steeds meer partijen in onze omgeving erom vragen, eerst aardig maar straks wellicht wat dwingender. Denk aan de zorgverzekeraars, gemeenten, financiers, de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, et cetera. Dan kun je beter gewoon aan de slag gaan, leren en regie houden. Dit alles gebeurt in een context waarin door de vergrijzing én ontgroening meer van onze professionals wordt gevraagd. Vergroening kan bijdragen aan deze uitdaging meer behapbaar te maken.
Voor ons is het inmiddels vanzelfsprekend dat duurzaamheid een integraal onderdeel van onze strategie is. Niet als extraatje, maar duidelijk als uitgangspunt en passend bij onze waarden, zoals kwaliteit van leven, eigen regie en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het bijdragen aan een gezonde, inclusieve, toekomstbestendige leefomgeving is essentieel en is tegelijk duurzaam.
Het momentum is nu
Duurzaamheidsdenken doet langzaam zijn intrede in de zorg. Pioniers hierin zijn het Milieuplatform Zorg, de Groene Zorg Alliantie en het Radboud UMC. Wij trachten hun voorbeeld te volgen, bijvoorbeeld door het opstellen van bestuurlijke Green Deals, de afspraken tussen zorgpartijen en overheid om themagewijs te verduurzamen. Dit is een goede manier om aan congruentie tussen beleid en duurzaamheid te werken, zoveel mogelijk dezelfde taal te spreken, helpen aanjagen en kennis uit te wisselen. Omdat duurzaamheidsprojecten vaak leiden tot concrete resultaten, kunnen we hier gemakkelijk ‘leren door te kopiëren’, iets wat niet vanzelfsprekend is in de zorg.
ActiZ, de branchevereniging voor de langdurige zorg, heeft duurzaamheid ook omarmd. In een e-mail aan al haar leden op 18 augustus 2022 stelt ActiZ: “Een duurzame toekomst is een gezonde toekomst. Duurzaamheid moet een vanzelfsprekend onderdeel van de visie en strategie van een zorgorganisatie zijn. (…) Voor een sector die gaat over gezondheid is een duurzame en gezonde wereld van groot belang. Alle zorgorganisaties moeten hun bijdrage leveren aan de opgave om onze samenleving duurzaam te maken”.
Er is ook daadwerkelijk urgentie. De duurzaamheidsvraagstukken als klimaatverandering, grondstoftekorten, stikstof, gezonde voeding en obesitas en het gebruik van chemicaliën worden steeds evidenter en krijgen ook onze sector in onze greep. We kunnen ons verder vertragen niet veroorloven. Het op de agenda houden, versnellen en realiseren van onze ambitie is dus geen luxe maar bittere noodzaak.
Concrete doelen
Onze duurzaamheidsagenda is geordend rond de drie eerder genoemde sociale, ecologische en economische waarden, ook wel people, planet en prosperity genoemd. We hebben daar een vierde pijler aan toegevoegd, ons icoonproject van het nieuw te bouwen ‘groene verpleeghuis’ op Texel, waar alle vernieuwingen moeten samenkomen. Onze doelen zijn onder meer:
- Vitaal en inclusief (people): Ons vitaliteitsbeleid en het aanbod is gebaseerd op alle assen van positieve gezondheid, namelijk lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Daarnaast werken we er actief aan om een inclusieve organisatie te zijn waar iedereen zich welkom voelt. Ook kennisontwikkeling is een belangrijk onderdeel van deze pijler: Een aantal ziekenhuizen heeft al ‘planetary health’ opgenomen in hun curriculum. Dit begrip doelt op het begrijpen van en rekening houden met de relatie tussen natuur en gezondheid. Dit zou ook voor de langdurige zorg waardevol zijn;
- Gezonde omgeving (planet): We omarmen de klimaatdoelstellingen van ‘Parijs’ en werken dus aan een klimaatneutrale en circulaire bedrijfsvoering. We gebruiken zo veel als kan hernieuwbare energie en werken aan een duurzame portefeuilleroutekaart van ons vastgoed. We gebruiken onze inkoopmacht om duurzame alternatieven in te kopen en met de huidige leveranciers afspraken te maken over duurzame voeding en beperking van afval;
- Duurzaam zorgstelsel (prosperity): We werken aan een vitale lokale gemeenschap en willen rekenschap geven over onze ambities en verantwoordelijkheid. Dat doen we door samenwerkingen aan te gaan met gelijkgestemde organisaties binnen de zorg, waaronder verzekeraar VGZ, en buiten de zorg, zoals KPN en Rabobank.
- De integratie van deze waarden in een icoonproject: We zijn thans bezig met het ontwerp en de aanbesteding om een bestaand schoolgebouw op Texel om te bouwen tot een woon-zorglocatie met 53 appartementen, waarbij we een grote duurzame ambitie hebben. Onder meer door het zo circulair mogelijk te bouwen; klimaatneutraal en -adaptief. Daarmee moet het een gezond gebouw worden voor bewoners, medewerkers en de omgeving. Het gebouw moet eind 2023/begin 2024 opengaan. Een groot deel van de benodigde goederen moet van lokale partijen komen, waarbij we lokale boeren stimuleren om natuur inclusief te werken in ruil voor een goede prijs en een lang contract.
Lage ecologische ‘footprint’
Met VGZ hebben we gewerkt aan een eerste meting van onze CO2-footprint per verpleeghuisbewoner en thuiszorgcliënt. Één van de resultaten is dat we een ruim 30% lagere CO2-voetafdruk hebben per verpleeghuisbewoner en een bijna 50% lagere CO2-voetafdruk per thuiszorgcliënt dan de landelijke steekproef (Figuur 1). Een belangrijke reden is dat Omring al lang échte groene energie inkoopt, terwijl nog veel zorgorganisaties een grijs energiecontract hebben. Dat is daadwerkelijk laaghangend fruit; een eenvoudig besluit met een grote impact. Ook investeren we bewust in vergroening van bestaande gebouwen, in toekomstbestendige bouw en verduurzamen we onze inkoop en diensten.
Professionals zijn de sleutel tot het realiseren van ‘de 3 P’s’
We zijn ons bewust dat we in verbinding met de uitvoerders van de zorg moeten blijven als we onze duurzaamheidsambitie willen halen; professionele ruimte en duurzame vakbekwaamheid zijn essentieel. Opleiden, ontwikkelen en onderzoek zijn daarbij elementair, alsmede inspiratie aandragen en ruimte om te experimenteren.
Een interessant kenmerk van duurzaamheid is dat de échte impact niet wordt behaald vanwege goed beleid, maar door het gedrag van ons allen en in het bijzonder de professionals. Natuurlijk helpt het dat we een duidelijke ambitie hebben en duurzaamheid bestuurlijk en qua investeringen ondersteunen, maar toch ligt uiteindelijk het daadwerkelijke effect in de concretisering ervan. Dat alles vraagt veel van medewerkers, cliënten en hun naasten, en van de samenwerking met onze leveranciers en andere stakeholders in ons ecosysteem. De kunst om een dergelijke massieve opgave te laten slagen, is om van de transformatie naar duurzaamheid geen dogma te maken, maar te zorgen dat deze juist energie oplevert en ons allen ontzorgt. Dus realistisch optimisme om impactvol te kunnen besturen en werken, is een belangrijk gedragsaspect. Investeringsbereidheid inclusief het bieden van de financiële ruimte om te experimenteren is voor deze transitie is noodzakelijk. Dat vraagt niet alleen om maatschappelijk verantwoord ondernemerschap met checks en balances, maar ook om lef en liefde.
Het gaat dan allereerst om het meenemen van de medewerkers, maar zeker ook om hun energie en ideeën onderdeel te maken van onze plannen. Die zijn te groot en waardevol om niet te benutten. Onze medewerkers zijn allen ook onderdeel van de gemeenschap waar we in opereren. Een toekomstgerichte zorg gaat ook over de kracht van die gemeenschap. Daarbij is circulariteit een belangrijk duurzaamheidsprincipe. Dat kan door te investeren in ruilrelaties tussen formele zorg (professionals) en informele zorg (mantelzorgers, buren, vrijwilligers). Dat doen we in Stede Broec weer anders dan op Texel of in Hoorn.
Product- en technologische vernieuwingen
Andere duurzaamheidsinvesteringen liggen op het terrein van product- en technologische vernieuwingen. Deze dragen bij aan duurzame arbeidsinzet en minder verspilling door bijvoorbeeld verhoogde therapietrouw. Het ‘elektronisch medicatie toediening en registratiesysteem’ (ETRS) is onder regie van Omring in Noord-Holland Noord in de gehele gezondheidszorgketen geïmplementeerd met als resultaat veiliger toediening van medicijnen, minder administratieve rompslomp en dus ook arbeidsbesparing. Evenals minder retourmedicatie en minder verspilling. In combinatie met de medicijndispenser bij de mensen thuis neemt de zelfredzaamheid toe. Tevens leidt het tot minder visites en tot grotere onafhankelijkheid van cliënten die daarvoor niet hoeven thuisblijven. Uit de eerdere footprint-cijfers per thuiszorgcliënt blijkt ook dat de grootste winst zit in minder contact- en daarmee reismomenten, blijkt uit onze data, hoewel er ook bewustzijn moet blijven voor de afhankelijkheid en kwetsbaarheid die cliënten kunnen kenmerken.
Van een groene droom naar duurzame daadkracht
We dromen van een zorg die passend bijdraagt aan gezondheid en kwaliteit van leven van mensen en samenleving. We zijn op weg deze droom te realiseren, maar er is nog een hele wereld te winnen. Internationaal wordt bij duurzaamheidsuitdagingen vaak gesproken over de drie C’s: Courage, commitment and collaboration. Wij zijn overtuigd dat deze ingrediënten onmisbaar zijn, maar we breiden die lijst graag uit met copy and colleagues. Het overnemen van bestaande, bewezen goede ideeën van anderen (copy) en het besef hebben dat de sleutel bij alle typen professionals ligt (colleagues), behoren tot duurzaam besturen en goed werkgeverschap.
Het is zeker geen luxe dat de sector zorg en welzijn ook zijn bedrijfsvoering verduurzaamt. Niet alleen in het belang van de planet, people & prosperity maarook in het belang van een gezonde organisatie zelf. Binnen afzienbare tijd wordt het gewoon van ons geëist; medewerkers willen er anders niet werken en stakeholders willen anders geen of minder zaken met ons doen.
Een bijkomend voordeel is dat het ook gewoon leuk en inspirerend is om aan te werken! We verwachten dan ook dat alle collega-bestuurders dit actief oppakken, bij elkaar afkijken, samenwerken en ambitieus zijn. En tot slot roepen we alle medewerkers in de zorg op hun bestuurders te vragen naar actie, als ze vinden dat hun organisatie duurzamer kan/moet.