De invloed van de voedselomgeving op ongezonde voedselinname
Een ongezond voedingspatroon vormt een aanzienlijk mondiaal gezondheidsrisico en draagt bij aan een hoge ziektelast en aanzienlijke gezondheidszorgkosten, ook in Nederland (Verschuuren et al., 2020). Voedselinname wordt beïnvloed door een complex samenspel van interne en externe factoren, zoals de motivatie om gezond te eten als interne factor en de voedselomgeving als externe factor. Onder de voedselomgeving verstaan we alle factoren in de directe omgeving die van invloed zijn op de beschikbaarheid, toegankelijkheid, betaalbaarheid en promotie van voedsel. Dit is mogelijk voor ouderen extra belangrijk, omdat zij soms afhankelijker zijn van het aanbod in hun directe omgeving dan jongere leeftijdsgroepen. In dit onderzoek richten we ons op de fysieke beschikbaarheid van fastfood in de omgeving, namelijk het absolute aantal fastfoodrestaurants in de omgeving en het relatieve aantal fastfoodrestaurants onder alle restaurants in de omgeving.
Verschillen tussen mensen in gevoeligheid voor de ongezonde voedselomgeving
Onderzoek naar de relatie tussen blootstelling aan een omgeving met veel ongezond voedsel en voedselinname vertoont tegenstrijdige resultaten: sommige studies tonen een verband aan, terwijl andere studies dit niet bevestigen. Dit zou kunnen komen omdat er verschillen zijn tussen de mate waarin mensen beïnvloed worden door de voedselomgeving. Zo vonden eerdere studies dat mensen met een betere zelfregulering minder vatbaar zijn voor ongezonde voedingsinname in een omgeving waarin de ongezonde voeding makkelijk toegankelijk was dan mensen met een lagere zelfregulering. In onderzoek willen we testen of mindful eten een andere potentiële beschermende factor is.
Wat is mindful eten?
Wij definiëren mindful eten in dit onderzoek als ‘eten met aandacht en bewustzijn’.
Voor mindful eten bestaat er geen overeenstemming over de belangrijkste principes die moeten worden meegenomen bij het definiëren. Sommige definities omvatten alleen een element van aandacht, terwijl anderen ook een element van acceptatie toevoegen. Aandacht betekent dat je bewust je aandacht reguleert in het huidige moment, terwijl acceptatie wordt beschreven als het richten van je aandacht op een ‘niet-oordelende’ manier. Wij richten ons op het ‘aandacht’ element van mindfulness.
De mogelijke rol van mindful eten als buffer tegen de voedselomgeving
Eerder toonden wij aan dat meer mindful eten verband hield met minder eten als reactie op voedselsignalen uit de omgeving, bijvoorbeeld op de geur van eten, een externe eetstijl genaamd (Winkens et al., 2019). Het hebben van een externe eetstijl wordt onder andere gekenmerkt door een grotere hunkering naar voedsel. Eerder onderzoek laat zien dat het beoefenen van mindfulness-oefeningen over een langere periode deze hunkering naar voedsel kan verminderen (Tapper, 2018). Meer mindful eten zou dus mogelijk kunnen leiden tot minder reactie op voedselsignalen uit de omgeving en daardoor mensen minder gevoelig maken voor een omgeving met veel fastfood.
Aanvullend onderzoek in LASA: De Voeding en Eetgedrag Studie
Voor de huidige studie zijn data van de Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA) gebruikt, gebaseerd op een nationaal representatieve steekproef van ouderen uit drie verschillende regio’s in Nederland (Amsterdam, Zwolle en Oss). In een aanvullende studie, de ‘Voeding en eetgedrag’ studie uit 2014-2015, zijn o.a. mindful eten en voedselinname gemeten. Aan dit onderzoek hebben 1068 LASA-deelnemers van 55 jaar en ouder meegedaan.
De Mindful Eating Behavior Scale (MEBS) (Winkens et al., 2018) werd gebruikt om het niveau van vier verschillende domeinen van mindful eten te meten: Gefocust eten, Eten als reactie op signalen van honger en verzadiging, Bewust eten, en Eten zonder afleiding. De scores per domein zijn bij elkaar opgeteld, zodat hogere scores wijzen op een hoger niveau van mindful eten. De MEBS is gevalideerd in LASA-deelnemers (Winkens et al., 2018).
De voedselinname werd beoordeeld met behulp van een voedselfrequentievragenlijst (FFQ) met 238 items en een referentieperiode van 4 weken (Beukers et al., 2015). De inname van ongezond voedsel werd in het huidige onderzoek op twee verschillende manieren gedefinieerd: 1) de inname van ongezonde zoete en hartige, zowel koude als warme, snacks in gram per dag. Dit is inclusief fastfoodmaaltijden (frietjes, pizza, hamburger), omdat we geen onderscheid konden maken tussen fastfood dat als avondeten of tussen de maaltijden door werd gegeten; 2) verzadigd vet als percentage van de totale energie-inname. De validiteit van deze FFQ om de voedingsinname van Nederlandse ouderen te beoordelen was acceptabel tot goed (Visser et al., 2020).
Gegevens over het aantal fastfoodrestaurants in de woonomgeving
Gegevens over de voedselomgeving zijn verkregen van het Nederlandse bedrijf Locatus, dat informatie verzamelt over het type detailhandelaar en locatiecoördinaten van levensmiddelendetailhandelaren. In dit onderzoek is de informatie van Locatus uit 2014 gebruikt om fastfoodrestaurants te categoriseren. Drie detailhandelcategorieën die doorgaans fastfood verkopen, werden gecategoriseerd als fastfoodwinkel: 1) fastfoodwinkels (bijvoorbeeld McDonald’s en lokale snackbars), 2) bezorg-/afhaalwinkels (bijvoorbeeld Chinees, pizza); 3) grillroom/kebab-winkels.
Omgevingsdata werd gekoppeld aan de data uit de vragenlijst door middel van de postcode van de LASA-respondenten. Zo wisten we per respondent hoeveel fastfoodrestaurants er zich binnen 400, 800 en 1600 meter rond het woonadres bevonden, wat neerkomt op wandelingen van ongeveer 5, 10 en 20 minuten.
Is er een verband tussen het aantal fastfoodrestaurants in de woonomgeving en voedselinname?
Van de 12 mogelijke verbanden tussen het aantal en het percentage fastfoodrestaurants in een straal van 400, 800 en 1600 meter rond het woonadres met de inname van snacks en verzadigd vet, was maar één verband statistisch significant: Een grotere hoeveelheid fastfoodrestaurants in een straal van 1600 meter hield verband met een hogere inname van snacks per dag, zie tabel 1.
Is mindful eten een beschermende factor tegen de negatieve invloed van fastfoodrestaurants op voedselinname?
Slechts twee van de 48 analyses van het mogelijke beschermende effect van mindful eten waren statistisch significant. Meer Eten met bewustzijn zou kunnen beschermen tegen het relatief aantal fastfoodrestaurants van het totale aanbod restaurants in een straal van 800 meter. Meer Eten zonder afleiding zou kunnen beschermen tegen het relatief aantal fastfoodrestaurants van het totale aanbod restaurants in een straal van 1600 meter. Omdat maar twee resultaten significant zijn, beschouwen wij deze resultaten als toevalsbevindingen.
Mogelijke verklaringen
Er zijn verschillende verklaringen mogelijk voor het ontbreken van verbanden tussen fastfoodrestaurants en voedselinname in dit onderzoek, en het beschermende effect van mindful eten. De eerste mogelijke verklaring kan de leeftijd van de deelnemers zijn, aangezien oudere volwassenen wellicht vaker vasthouden aan traditionelere voedingsgewoonten, waarbij frequente consumptie van ongezond fastfood niet is inbegrepen. Een andere mogelijke verklaring is dat de indirecte metingen van de inname van fastfood die in het onderzoek werden gebruikt (de consumptie van verzadigd vet en snacks), mogelijk niet specifiek genoeg waren om de effecten van blootstelling aan fastfoodrestaurants vast te leggen. Nog een andere verklaring kan zijn dat sociale normen met betrekking tot fastfood in de omgeving (de heersende normen die bepalen wat als acceptabel of gepast wordt beschouwd) een grotere invloed hebben op voedselinname dan het aantal fastfoodrestaurants in de omgeving. Eerder onderzoek vond namelijk dat inwoners van wijken met een hoger aantal fastfoodrestaurants de consumptie van fastfood als normaler beschouwden dan wijken met minder fastfood, en juist dit aspect bleek de fastfoodconsumptie te beïnvloeden (Van Rongen et al., 2020).
Conclusie: Mindful eten is geen beschermende factor
De onderzoeksresultaten suggereren dat het aantal fastfoodrestaurants in de omgeving niet samenhangt met de inname van verzadigd vet en snacks in een Nederlandse steekproef van 55 jaar en ouder. Ook lijkt mindful eten geen beschermende factor tegen de invloeden die voortkomen uit de aanwezigheid van fastfoodrestaurants in de buurt. Vervolgonderzoek is nodig om deze resultaten te bevestigen.
Tabel 1. Resultaten van lineaire regressieanalyses van de verbanden tussen fastfoodrestaurants in de buurt en de inname van verzadigd vet en snacks door 1086 deelnemers van 55 jaar en ouder
Opmerkingen: Vetgedrukte waarden geven statistisch significante coëfficiënten aan. De bètacoëfficiënt vertegenwoordigt de verandering in het gemiddelde van verzadigd vet en snacks voor een verandering van één eenheid in de overeenkomstige voorspellende variabele (fastfoodrestaurants in de omgeving), terwijl alle andere voorspellers constant worden gehouden. Deze andere voorspellers waren geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, rookstatus, fysieke activiteitsniveau, alcoholgebruik en mate van verstedelijking.
Referenties
Winkens, L. H. H., den Braver, N. R., Mackenbach, J. D., Visser, M., & De Vet, E. (2023). Can mindful eating buffer against the influence of neighbourhood fast food exposure on unhealthy food intake?. Health & Place, 83, 103054.