Gevoelens van eenzaamheid en maatschappelijk bijdrage
Gevoelens van eenzaamheid komen veel voor in meer individualistische, prestatiegerichte maatschappijen (Barreto et al., 2021). En juist in levensfasen, zoals ouder zijn, waarin je niet meer (of nog niet) een ‘productieve’ bijdrage levert door middel van werk of het opvoeden van kinderen. Gevoelens van eenzaamheid zijn veelal verbonden aan het gevoel maatschappelijk niet meer bij te dragen. Zo stelt Anja Machielse (2019): “Als ouderen niet meer mee kunnen doen en zich niet meer nuttig kunnen maken, raken ze de aansluiting bij de samenleving kwijt. Veel ouderen hebben het gevoel er niet meer bij te horen en ‘overbodig’ te zijn. (…) Mensen willen zin ervaren in de wereld en de omstandigheden waarin ze zich bevinden.”
Er is veel eenzaamheid onder senioren, terwijl er ook veel aanbod is op het gebied van ontmoeting en activiteiten voor senioren. Toch bereikt dit niet alle senioren die te maken hebben met gevoelens van sociale eenzaamheid. In 2017 ontstond vanuit dat signaal de methodiek van Stadsreporters. Stadsreporters wil een nieuwe manier zijn om aan de vraag naar zingeving en ontmoeting tegemoet te komen. Senioren zijn zelf de onderzoekers en protagonisten door films te maken over activiteiten in de wijk en deze grotere bekendheid te geven onder senioren. Gaandeweg ontdekten we dat de waarde van de methodiek óók zit in de maatschappelijke rol die de senioren nemen, niet alleen voor henzelf, maar ook als nieuwe, actieve stem in de wijk. Duidelijk was dat dit project óók voorzag in de behoefte van senioren om van waarde te zijn voor anderen, om er toe te doen.
Methodiek Stadsreporters
De methodiek van Stadsreporters rust op drie pijlers: participatief actieonderzoek, storytelling en community building. Een stadsredactie, bestaande uit een diverse groep oudere wijkbewoners geworven op allerlei plekken in de wijk, brengt in kaart welke initiatieven in de wijk bijdragen aan verbinding, inclusiviteit en saamhorigheid. Over een deel van deze plekken wordt een film gemaakt door de oudere Stadsreporters. In de films vertellen initiatiefnemer en deelnemers hun verhaal over het belang van de plek. Deze films worden gedeeld met en verspreid door de opgebouwde community aan betrokkenen om de saamhorigheid in de wijk te versterken.
Het project is in kaart gebracht, geëvalueerd en beschreven met ondersteuning van ZonMw binnen het programma Versterking Aanpak Eenzaamheid aan de hand van relevante wetenschappelijke inbedding en middels interviews. Het bestaat uit vijf fasen: 1) vaststellen van het probleem 2) het in kaart brengen van initiatieven die kunnen bijdragen aan de oplossing 3) het opbouwen van een community van diverse stakeholders 4) de uitvoer van het film-of podcastproject en 5) verspreiding van de resultaten met/door de community.
Mirna Ligthart en Marieke Boon ontwikkelden deze methodiek in 2017. Ligthart is sinds 2021 directeur van stichting Stadsparels en schreef een handboek over de methodiek.
Nora van der Linden, directeurKennisland,beschrijft in het voorwoordvan het handboek wat in haar ogen het belang is van (het beschrijven van) de methodiek:
De aanpak van Stadsreporters laat drie dingen zien:
1. Het belang om van mensen makers maken. Daarmee geef je ze de instrumenten in handen om hun eigen wereld zichtbaar te maken. Dit gaat uit van gelijkwaardigheid en geeft mensen het vertrouwen dat hun verhaal en perspectief ertoe doet. Ze participeren niet alleen, ze worden onderzoekers, ontwerpers en betekenisgevers.
2. De blik van binnenuit geeft ons een nieuw beeld en nieuwe taal. Een ander perspectief op zaken die beleidsmakers, professionals, bestuurders en andere betrokkenen proberen te vangen in hun eigen taal, beleidsstukken, interventies, actieagenda’s.
3. Het belang van kennis delen. Maatschappelijke vooruitgang gebeurt niet vanzelf. En het is vaak leuren, duwen, trekken om voor elkaar te krijgen dat er oplossingen gevonden worden voor problemen in wijk en stad. Vaak is iedereen zo blij en opgelucht dat er iets gebeurt, dat niemand vastlegt wat er gebeurt en hoe het gebeurt. Leren over maatschappelijke vooruitgang is enorm belangrijk als je er meer van wil.
Stadsreporters dragen bij aan nieuwe beelden over ouder worden. Deze levensfase gaat onherroepelijk gepaard met verlies (van werk, van partner, van gezondheid, van mobiliteit). In Stadsreporters zijn ouderen van belang als gids voor andere wijkbewoners en laten ze zien hoe je je tot op hoge leeftijd verbonden en betekenisvol kan voelen. Door de diversiteit aan senioren die deelnemen aan Stadsreporters levert dit een verscheidenheid aan films en vinden ouderen nieuwe activiteiten in hun wijk.
De senioren die films maken geven stuk voor stuk aan dat het spannend is om mee te doen, om (weer) iets nieuws te leren en letterlijk ‘de regie’ te nemen. Dat een dergelijk beroep nauwelijks meer op hen gedaan wordt en dat het makkelijker is om veilig thuis te blijven. Ze gaan voorbij aan deze spanning, omdat ze gedreven worden door de maatschappelijke bijdrage die ze hiermee kunnen leveren: zij zijn zelf een voorbeeld van hoe je op latere leeftijd, met alle gebreken die daar mogelijk bij horen, van betekenis kan zijn voor anderen. Met hun films kunnen ze senioren die behoefte hebben aan meer verbinding en zingeving, praktische informatie geven en inspireren om óók die drempel over te gaan.
Dit belang van de ‘gidsfunctie’ horen wij steeds weer terug onder de Stadsreporters: Rinie (84) zegt:“Eindelijk doe ik er weer toe. Omdat ik iets kan bijdragen, het verschil kan maken voor de ander.” Willie (75) zegt: “Toen ik stopte met werken op mijn 65e, kreeg ik een gevoel van: maakt het nog wel uit of ik er wel of niet ben? Misschien voor mijn kleinkinderen, maar verder lijkt niemand te wachten op mijn mening of aanwezigheid. Door dit project word ik weer gewaardeerd en kan ik wat ik in huis heb inzetten voor anderen.” Appie van 68 stelt: “Door het project ben ik uit het ‘doosje’ gekomen waar ik in zat. Ik zat altijd bij de dokter met allerlei kwalen, maar eigenlijk was ik niet ziek, blijkt nu. Ik heb mijn plezier hervonden door er op uit te trekken en ben een inspiratiebron voor anderen geworden.” Carla (79) zegt: “Ik ben aan een tweede carrière begonnen! Ik vind het zo leuk om te interviewen en als ik zie hoeveel er gebruik wordt gemaakt van de films, dan denk ik: jeetje ik heb iets belangrijks gedaan. Andere mensen hebben er echt profijt van.”
De senioren filmen op plekken in de wijk die ze met elkaar in kaart hebben gebracht en waar ze nieuwsgierig naar zijn. Zoals de Buurtbakkerij waar iedereen binnen kan lopen om brood te bakken in de houtoven en dat samen op te eten. Of Golden Sports, waar je onder begeleiding buiten kan sporten, ook tijdens de lockdowns. Of ze gaan op zoek naar oplossingen voor uitdagingen die ze zelf hebben, zoals het krijgen van hulp bij digitale vragen.
Een ander verhaal over ouder zijn
Kijk eens naar het filmpje dat Stadsreporters Willie en Gerard maakten over Yvonne, die het voor elkaar kreeg om een groene ontmoetingsplek te realiseren naast haar flat, waarin alle senioren achter hun voordeur ‘opgehokt’ zaten. Of het filmpje dat De Gouden Mannen maakten over de Buurtwerkplaats waar mensen uit de buurt gratis gebruik kunnen maken van het gereedschap en de machines en elkaar op weg helpen. Of het filmpje dat een groep Stadsreporters maakte bij de Stadsboerderij, een groene oase in een stedelijke omgeving waar vrijwilligers elke week een biologische maaltijd bereiden. Het plezier spat van de films af. Door de verrassing over de schat die ze in de wijk hebben ontdekt. Door de aanstekelijke energie en vreugde die ze in de meeste gevallen aantreffen bij initiatiefnemer en deelnemers.
Maar ook om de trots deze (nieuwe) rol van onderzoeker, ontwerper en gids te kunnen vervullen.
De films die zij maken worden breed verspreid door wijkorganisaties, gemeenten of lokale tv-kanalen. Met duizenden kijkers tot gevolg. Hierdoor dragen ze niet alleen bij aan grotere bekendheid van de sociale initiatieven die ze in beeld brengen, maar ook aan een breder verhaal over ouder worden. Beeldvorming rond senioren en ouder worden was altijd overwegend negatief. In media worden senioren vaak neergezet als óf onproductief, zwak en hulpbehoevend óf als vitale, actieve, ‘jonge’ oudere (Lindenberg, 2019).
De negatieve beeldvorming rond ouder worden, ageism, is, zoals Baert & Duppen (2020, zie ook deze Gerōn) het omschrijven is een “sociale constructie die ouderen systematisch op een stereotype en negatieve manier portretteert”. Het nare van ageism is dat het geïnternaliseerd wordt. Het is een verhaal waar ook senioren in gaan geloven. Ze gaan zich er als het ware ‘naar gedragen’. En dat is een gevaar. Ouderen met een negatieve instelling tegenover verouderen, leven 7,5 jaar minder lang dan hun leeftijdsgenoten die daar wel positief tegenover staan (Levy e.a., 2002)
De impact van Stadsreporters
De winst van dit project zit op vele lagen: de deelnemende senioren ‘groeien’. Zij nemen letterlijk de regie in eigen hand en gaan drempels over die spannend zijn. Dat kan de drempel van het eigen huis zijn, de drempel om op iemand af te stappen, de drempel met (nieuwe) technologie te werken of de drempel op onderzoek uit te gaan in de eigen wijk. Deelnemers zeggen: “Wat ik hier heb geleerd is om me te uiten en persoonlijke verhalen te delen. En daar ook naar te durven vragen bij anderen. Ik heb ervaren dat dat zoveel in beweging zet en dat je dan hele bijzondere ontmoetingen hebt, omdat anderen zich dan ook openen.” (Jannie, 86). “Het interviewen is fysiotherapie voor mijn geest. Door dit te doen word ik weer gezien als mens, niet als invalide.” (Walter, 71). “Wie had ooit gedacht dat ik dit zou kunnen? Ikzelf in elk geval niet. Maar mijn kinderen zijn zo trots en iedereen heeft het erover.” ( Willy, 91).
Ook de initiatiefnemers van de activiteiten die gefilmd worden, ervaren de meerwaarde. Zij willen graag dat er een Stadsreportersfilm over hun aanbod wordt gemaakt omdat de film deze op een nieuwe, authentieke manier toont. De waarde van de activiteit wordt zichtbaar door de ogen van de doelgroep zelf. Deze organisaties verspreiden de films om potentiële nieuwe deelnemers te werven en ook om partnerorganisaties bekend te maken met hun aanbod zodat ze hier naar door kunnen verwijzen. Of om aan hun collega’s te laten zien wat ze nou precies doen. Zodat er zinvolle verbindingen gemaakt kunnen worden en er optimaal gebruik gemaakt kan worden van de initiatieven die er zijn.
Overkoepelende organisaties die zelf geen aanbod hebben maar hun burgers wel willen bereiken, zoals gemeenten, organisaties voor maatschappelijke vooruitgang of (lokale) media, zien ook het belang van deze methodiek en films. Zo zendt de lokale Amsterdamse zender Salto dagelijks de films van de Stadsreporters Nieuw-West uit. En zegt Tofik Dibi (oud-kamerlid en bestuursadviseur Stadsdeel Nieuw-West): “We hebben het in Nieuw-West vaak over een eerlijke kans voor ieder kind maar ook als je kalend of grijs bent en je botten wat versletener verdien je kansen om nieuwe dingen te ontdekken, leren en doen. Ook dan ben je van waarde en kan je iets betekenen voor anderen. Dat maakt dit Stadsreporters project zo geweldig.”
Een derde weg?
In het boek ‘De tirannie van verdienste’ stelt Harvard hoogleraar politieke wetenschappen Michael Sandel (2020) dat we in een meritocratische samenleving leven. In de aristocratische samenleving werd je status bepaald door je afkomst. In de meritocratische samenleving wordt je positie niet bepaald door afkomst, maar door eigen inzet. Succes komt voort uit hard werken en is je eigen verantwoordelijkheid. Werk wordt in deze samenleving zeer hoog gewaardeerd. Maar die meritocratie heeft ook schaduwkanten. Maakbaarheid van succes is de onderliggende overtuiging. Tegenslag en ‘falen’ zijn daarmee óók je eigen verantwoordelijkheid. Als je betekenis afhangt van je maatschappelijke bijdrage, hoe geef je dit dan vorm in fasen dat die maatschappelijke bijdrage vanuit meritocratisch oogpunt minder is?
Stadsreporters tonen een nieuw verhaal die een saamhorig tegengif kan zijn in die meritocratische samenleving. Wat de verschillende betrokkenen samenbrengt, is het vertellen van een nieuw verhaal op een andere manier, met senioren als makers. Stadsreporters laten sociale plekken in de stad zien waar saamhorigheid heerst, je activiteiten onderneemt met buurtgenoten en nieuwe dingen kan leren. En ze tonen dat, ook als je ouder wordt, veelal buiten het arbeidsproces valt en mogelijk verlies te verwerken hebt, je kan blijven leren en van waarde en betekenis voor anderen kan zijn.
Doen de deelnemende senioren daardoor niet stiekem juist mee met het meritocratische ideaal? Een ideaal waarin het altijd blijven doorleren en altijd een bijdrage blijven leveren centraal staat, hoe oud je ook bent? Wij denken van niet. Wij geloven dat dit bijdraagt aan de verbreding van het cultureel narratief over ouder worden. Zoals Hanne Lacuelle’s (2016) beschrijft zijn de bestaande culturele narratieven over ouder worden vaak eenzijdig en stereotyperend. Deze narratieven stellen ouder worden gelijk met verval en ‘goed’ of succesvol ouder worden met zo lang mogelijk jong blijven. Stadsreporters geeft een manier om de ervaring van kwetsbaarheid op een zinvolle manier in het levensverhaal te integreren. En, in lijn met Laceulle, “het palet van culturele beeldvorming over ouder worden te verrijken en verdiepen met verhalen en betekenissen die ook de potentie van het latere leven laten zien.” Het laat mogelijkheden en kansen zien in het latere leven en draagt letterlijk bij aan de zichtbaarheid van ouderen.
Waar Sandel stelt dat de meritocratie leidt tot een vermindering van gemeenschapsgevoel omdat het bijdraagt aan een groeiende kloof tussen elite en burgers, tussen werkenden en niet-werkenden, tussen geprivilegieerden en niet-privilegieerden, zou het positief inzetten (of gebruiken?) van eigen ervaringen met oncontroleerbaarheid, tegenslag en kwetsbaarheid in het leven een derde weg kunnen vormen. Als inzet en motor voor maatschappelijke verandering en inclusie, empowerment en mededogen. Stadsreporters hoopt daar aan bij te dragen.