Aanleiding voor het schrijven van dit boek was het besef dat met het ouder worden wij niet onszelf anders bekijken, maar dat anderen ons anders bekijken en behandelen. Maar dat hebben de meer dan 2,1 miljoenen 65-plussers alleen al in België ook wel al ondervonden. Moeten wij er daarom een boek aan besteden? En heeft de 65-plusser dan nog een handleiding nodig over hoe te reageren op deze nieuwe perceptie? Em. prof. dr. Jean-Paul Van Bendegem is wiskundige en filosoof, verbonden aan de Vrije Universiteit Brussel. Rode draad voor het boek was een onverwachte vraag om een lezing te geven over ‘seks, drugs en rock-and-roll’ of de ’Geneugten en bedreigingen van de oude dag’. De uitnodiging leidde tot een boek…in driekwartsmaat: delen 1,2,3…en 1.
Wolf in een schapenvacht
Met een CV van 115 bladzijden kan Jean-Paul Van Bendegem amper verdacht worden van ongehoorzaamheid. Het is eerder een hondstrouwe gehoorzaamheid aan de roep en de plicht van het professoraat. De titel van zijn boek dekt bijgevolg niet de lading van rebelse tegendraadsheid. Trouw aan zijn professie wenst hij zijn lezers filosofische beschouwingen mee te geven over de tegenstelling tussen wetenschappelijke kennis, expertise en gezond verstand, levenservaring en wijsheid. Weliswaar bedoeld voor een ruimer publiek. Daarmee is hij een wolf in een schapenvacht die de lezer met een populair verhaal over het risico van leeftijdsdiscriminatie, voor filosofische beschouwingen wenst te lokken. Misschien kan dat risico van leeftijdsdiscriminatie voorlopig niet genoeg herhaald worden.
De eerste tweekwart van het boek gaat over de stelling dat er meer is dan wetenschappelijke kennis, in het midden latend of elke kennis wel wetenschap is, en of deze puur theoretisch moet blijven, versus de meer praktische wetenschapsbeoefening, waarbij men van leerling, via gezel en na de meesterproef, zelf meester wordt. Wetenschap als ambacht. Maar er is ook praktische kennis, die we wijsheid kunnen noemen, geschraagd door de levenservaring, en finaal leidend tot het vinden van het ‘goede leven’. Hoe grijzer, hoe wijzer. Dus niet zoals de titel van het boek, wijs, en dan pas grijs.
Maar dan komt de confrontatie. Met het zelf ouder worden en de eerste confrontatie met de beperkingen, tot en met de finale beperking, de dood. De beperkingen van het lichaam en de geest, met snel weer de uitweiding over wat die geest dan wel is, of het brein. Tot het escapisme om na te denken over de mogelijkheid en de vormen en de voor- en nadelen van onsterfelijkheid. De auteur heeft het voordeel dat hij niet verder moet nadenken over de ziel.
Waar zit hem dan de puber?
Misschien is het de eeuwige puber in ons allen en dus ook in de auteur, om die wonderjaren terug op te roepen. De oudere herkent in zich de onhandigheid van de puber, over zichzelf, met zijn omgeving, met zijn plaats in de wereld. En dat leidt tot opstandigheid. Hier volgt de uitnodiging tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Een laatste keer? Als revolte tegen de miskenning van de ouderen. Dagelijks, in kleine dingen, vaak welgemeend met goede bedoelingen, of koudbloedig en structureel. Maar steeds pijnlijk. Dan rest de senior enkel opstandigheid. Finaal roept de auteur op tot ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’, in de beste traditie die het begrip blijkbaar heeft. Opstandigheid tegen de maatschappij die de senior buitenspel zet, en dit zich meer en meer vertaalt in de wijze waarop de overheid zelf dat dreigt te bevestigen. Of dat wij het zelf dreigen te bevestigen, door bijvoorbeeld in België de stemmen die bij ouderen opgaan voor een ‘ouderenrechtencommissariaat’. Alsof ouderen andere rechten moeten hebben dan alle andere burgers. Van leeftijdsdiscriminatie gesproken.
Revolte …vanuit het goede leven
Toch blijkt uit het boek weinig echte revolte door een veel te positieve kijk op de realiteit. Het boek is geschreven in volle COVID-crisis. Er waren schrijnende voorbeelden van leeftijdsdiscriminatie als de onderbescherming van de ouderen in de woonzorgcentra, het zelfs vergeten zijn in het begin van de pandemie, de richtlijn dat ernstig zieke ouderen met COVID-19 niet van het woonzorgcentra moesten gehospitaliseerd worden, enz. Het treffende voorbeeld is dat men zou gaan aanvaarden dat ouderen het met minder kunnen stellen, en dus dat het pensioen niet zo hoog hoeft te zijn, wat effectief dreigt te leiden tot een verdere afkalving van het wettelijk pensioen. Dit leidt tot het tegenvoorstel van de auteur om bij wijze van burgerlijke ongehoorzaamheid als oudere werkelijk op straat te gaan bedelen, als protestactie, en zich te laten oppakken. Merkwaardig hierbij is dat de auteur het/zijn pensioen als een ‘cadeau’ ziet. Gelukkig beschouwen velen het als een ‘welverdiend’ recht. Maar voor veel ouderen is het onvoldoende om goed van te kunnen leven. De auteur doet verder een poging om het woord ‘ageism’ te vervangen door ‘grijsisme’. Ach, als de naam ‘boomer’ toch ons lot is, waarom dan nog een mooi Nederlands woord zoeken voor ‘ageism’. Waarom, als men toch klare taal wenst, het niet beschrijven als datgene wat het werkelijk is? Leeftijdsdiscriminatie. Die wij overal zien, of zagen, tot het ons zelfs niet meer stoort en wij stoppen met revolteren, wat een puber ooit ook wel eens doet. Van Bendegem eindigt als echte wijsgeer ook met een pleidooi voor het ‘goede leven’. Wat hij daarmee zou kunnen bedoelen kregen wij via de openbare omroep VRT (‘Iedereen beroemd’) in een wekelijks interludium te zien, waarin hij samen met een spitsbroeder, ethicus Ignaas Devisch, allerlei filosofische vragen diep peinzend beantwoordde. Omringd door beelden van een goed glas whisky. Het gezegde tegensprekend dat wijsheid en drinken niet samen gaan. En vooral telkens met die beelden de kijker opnieuw uitnodigend om er zelf eentje te nemen, terwijl te veel alcohol drinken een probleem is bij senioren…en bij pubers. Het was een verademing om dit boek te lezen.