Dit themanummer, dat de nalatenschap van ouderen in zes artikelen poogt te ontrafelen, gaat in eerste instantie in op het erfrecht in Nederland en in België. Aan het maken van een vergelijking tussen de twee erfrechtsystemen, hebben de coördinatoren van dit nummer zich niet gewaagd. Overigens werd geen enkele auteur bereid gevonden om de verschillen en de parallellen te schetsen en te duiden. Het is aan de lezers om zich een weg te banen in het labyrint waarbij twee auteurs hen gidsen doorheen de materie.
Het erfrecht in Nederland
Mariëlle Lindeboom stelt dat door maatschappelijke ontwikkelingen nagedacht werd over een nieuwe wijze van vererving. Waren eerder bij het begin van de 20ste eeuw de kinderen de enige erfgenamen van een ouder, dan werd nadien geoordeeld dat de langstlevende echtgenoot verzorgd moest achterblijven. Door het zogenaamd langstlevende testament kon de langstlevende partner eigenaar worden van alle nagelaten goederen. De kinderen krijgen pas hun deel bij het overlijden van de langstlevende ouder. Dit vormde de basis van het nieuwe wettelijk erfrecht in 2003. De nieuwe wet biedt een standaardoplossing voor de meest voorkomende gevallen maar het leven verloopt niet steeds standaard. Er zijn immers vele situaties denkbaar (zoals echtscheiding, meerdere huwelijken of relaties, stief- of pleegkinderen) of bij afwijking van de wettelijke regeling (zoals de regeling van de voogdij over minderjarige kinderen) waarin een testament kan zorgen voor een verbetering of een fiscale besparing.
Het erfrecht in België
Het Belgisch erfrecht, geschetst door Julie Lormans, is een kluwen van federale en gewestelijke materies. Het federale, burgerrechtelijke luik bepaalt wat er met iemands vermogen gebeurt na het overlijden: wie zijn de erfgenamen, wat is ieders aandeel in de nalatenschap en wat kan de erflater zelf regelen? Door de hervorming van het erfrecht in 2018 genieten de langstlevende echtgenoot en de afstammelingen van de overledene binnen de categorie van de wettelijk erfgenamen een bijzondere bescherming. Voor hen is een minimaal erfdeel of reserve voorbehouden. Ondanks een aantal beperkingen kan de erflater ook zelf vormgeven aan zijn nalatenschap via het huwelijkscontract of het testament. Daarnaast is er het fiscale, gewestelijke luik dat onder meer bepaalt op welke wijze de verschillende bestanddelen van een erfenis worden belast en wat de tarieven zijn (verschillen sterk in de drie gewesten). Het verbaast niet dat het Belgisch erfrecht voor de gemiddelde Belg een doolhof is waarin het moeilijk navigeren is. Successieplanners en notarissen kunnen hierbij de nodige handvaten aanreiken.
Wat met de erfbelasting?
Erfbelasting roept sterke emoties op en is onpopulair. Kan/moet de erfbelasting worden afgeschaft, verlaagd of verhoogd? In dit thema-artikel met de titel ‘Waarom verhoging van de belasting op de nalatenschap in België en Nederland opportuun is’, betoogt Lei Delsen dat erfbelasting een effectief beleidsinstrument is om de hoge en toenemende vermogensongelijkheid in beide landen in te perken en de negatieve gevolgen van vermogensongelijkheid voor individuele mensen en de samenleving als geheel aan te pakken. Zijn conclusie: een hogere progressieve erf- en schenkbelasting is niet alleen eerlijker en efficiënter, ze vult bovendien de schatkist. Het artikel sluit af met suggesties om het draagvlak voor de schenk- en erfbelasting te vergroten.
Kennis, perceptie en ervaring van de Belgen in verband met nalatenschappen
Met als doel de stereotypen geassocieerd met nalatenschap in kaart te brengen en mensen bewust maken van de voordelen om hun nalatenschap bij leven te regelen, organiseerde Legacio, een Belgische nalatenschapsexpert, in 2021 een online-enquête bij 1.000 Belgen van 45 jaar en ouder. Meer dan de helft heeft al een nalatenschap moeten regelen, weinigen zijn daarop voorbereid en kennen niet de nodige stappen en mogelijkheden om hulp in te schakelen. Slechts 1 op 4 van de ondervraagden heeft al maatregelen getroffen om zijn nalatenschap te regelen. Wanneer Belgen beslissen, wordt in 60% van de gevallen geopteerd voor het testament, op de 2de plaats staan de verzekeringen, gevolgd door schenkingen. En verder: meer dan 40% van de ondervraagden is niet op de hoogte van de fiscale verplichtingen die er zijn in het kader van de nalatenschap. Alexia de Galembert geeft ter afsluiting enkele acties om de lacunes aan te pakken.
Wat met wilsonbekwaamheid?
Onder de titel ‘(Geld)zorgen voor later’, gaat Ann Peuteman in op het belang van ieder om tijdig de nodige beslissingen te nemen over wat er met geld en goederen moet gebeuren bij wilsonbekwaamheid. Wat als iemand niet meer in staat is om beslissingen te nemen over zijn vermogen en zijn eigen persoon? Conflicten tussen ouderen en hun kinderen nopen soms tot de tussenkomst van een vrederechter met bewindvoering tot gevolg. Niet enkel familieruzies kunnen hiertoe aanleiding geven; ook financieel misbruik kan een reden zijn. Om dit te voorkomen is er de zorgvolmacht die men vandaag als wilsbekwaam persoon kan geven voor het geval men in de toekomst niet meer in staat zou zijn om zelf zijn persoonlijke belangen te behartigen en zijn vermogen te beheren. In dit document kan men een aantal persoonlijke wensen vastleggen. Ook Nederland kent een dergelijk instrument onder de benaming levenstestament.
Nalatenschap in bredere zin
Bij de nalatenschap van ouderen, denken mensen spontaan aan de transfer van gelden en goederen van ouderen richting hun nakomelingen. Er is echter meer. Het gaat om wat als ‘human capital’ kan worden omschreven: de levenswijsheid, de kennis en vaardigheden die ouderen hebben verworven en kunnen doorgeven aan het nageslacht. Vanuit een levensloopperspectief hanteert men het begrip generativiteit: gedrag dat zich richt op het tot stand brengen en begeleiden van de volgende generaties. Almar Kok en Lieneke Glas exploreren dit begrip en onderzoeken de mate waarin mensen het gevoelen hebben te investeren in een nalatenschap die doorwerkt in de volgende generaties als een manier om vorm en betekenis te geven aan het leven. Uit hun empirisch onderzoek op basis van een aantal items uit de LASA-studie, blijkt dat Nederlandse ouderen redelijk veel belang hechten aan generativiteit waarbij ‘jongere’, mannelijke en hoogopgeleide ouderen hoger scoren.
Naast deze thematische artikelen vindt de lezer verschillende bijdragen die kaderen binnen de domeinen gezondheid & zorg, wonen & mobiliteit, participatie & ontwikkeling, arbeid & inkomen. Het zijn stuk voor stuk bijdragen die lezers inspireren en ertoe aanzetten de wereld van de ouderen beter te leren kennen en te begrijpen.