Een verouderend electoraat
De bevolking van het Vlaams Gewest vergrijst in een snel tempo. Sinds het jaar 2000 is het aandeel 65-plussers gestegen van 17% naar 21% in 2022. Ter vergelijking, het bevolkingsaandeel van het percentage 18 tot 65-jarigen daalde in dezelfde periode van 63% naar 60% (Statistiek Vlaanderen, 2022). Naast de veelbesproken gevolgen voor de pensioenen en gezondheidszorg, zijn ook de politieke gevolgen hiervan niet te onderschatten. Ouderen worden bijvoorbeeld steeds doorslaggevender in verkiezingen: vandaag omvat deze groep 26% van de stemgerechtigde bevolking.
Daarbovenop zijn ouderen steeds interessanter voor partijen om hun pijlen op te richten. In het verleden werd verondersteld dat de stemvoorkeur van oudere kiezers stabieler was dan die van jongere generaties. De onderliggende aanname was dat oude kiezers al vaker gestemd hadden, en hierdoor inmiddels ‘uitgekristalliseerde’ voorkeuren hadden die minder veranderden tussen opeenvolgende verkiezingen. Dit idee blijkt ondertussen achterhaald: we weten al geruime tijd dat kiezers steeds vaker van partij wisselen (Pedersen, 1979). De oudere kiezers van vandaag zijn dus opgegroeid met wisselende partijkeuzes en zetten dit ook voort op latere leeftijd. In België en Nederland toont onderzoek aan dat oudere kiezers vandaag even ‘volatiel’ zijn, dat wil zeggen dat ze net als jongere leeftijdsgroepen vaak wisselen van partij tussen verkiezingen (Dassonneville, 2012, 2013). En wanneer kiezers geneigd zijn om van partij te wisselen, neemt hun electoraal belang toe: partijen kunnen immers proberen om die kiezers voor zich te winnen.
Om die redenen is het bijzonder interessant om, in de aanloop naar de verkiezingen van 2024, het politieke profiel van de groeiende groep 65-plussers te analyseren. We maken hiervoor gebruik van de data van De Stemming 2022 (zie hieronder), en bekijken zowel stemgedrag als politieke voorkeuren en attitudes van deze groep kiezers.
De Stemming
De Stemming is een jaarlijks onderzoek dat wordt gedaan door de Universiteit Antwerpen en Vrije Universiteit Brussel in opdracht van de Standaard en VRTNWS, de nieuwsredactie van de openbare omroep VRT. De Stemming is een uitgebreid onderzoek naar het kiesgedrag, waarden, attitudes, en politieke participatie van de Vlaamse bevolking. De data zijn afkomstig uit een cross-sectionele online bevraging van 2.064 stemgerechtigde burgers (Lefevere & Walgrave, 2022). De hier gerapporteerde cijfers zijn telkens gebaseerd op de gewogen data, waarbij de steekproefverdeling wordt gelijkgesteld aan die van de stemgerechtigde bevolking van het Vlaams Gewest voor leeftijd, opleidingsniveau, geslacht, woonplaats (provincie), en stemgedrag bij de verkiezingen van 2019.
Preferenties inzake partijen & politici
Stemkeuze
De eerste manier om de politieke verschillen tussen jong en oud in kaart te brengen, is op basis van de stemkeuze. We splitsen hiervoor de gerapporteerde stemkeuzes uit naar kiezers die 65 jaar of ouder zijn, en kiezers die jonger zijn dan 65 jaar. Figuur 1 geeft de resultaten weer. Voor veel partijen is er geen, of slechts een klein verschil tussen de leeftijdsgroepen. Kijken we bijvoorbeeld naar de drie traditionele partijen: Vooruit scoort even goed, CD&V haalt een net iets groter aandeel stemmen bij de 65-plussers, en Open VLD doet het omgekeerde; zij behalen 10,9% bij de jongere en 8,0% bij de oudere bevolking. Echter zijn deze verschillen te klein om conclusies uit te trekken. Hoewel de traditionele partijen historisch gezien enorm veel grond verloren hebben, is het dus niet zo dat ze enkel nog in stand worden gehouden door oudere kiezers (Deschouwer, 2009).
Aan de meer linkse kant van het politieke spectrum tonen de resultaten grotere verschillen. Groen blijkt een heuse jongerenpartij (of eerder: niet-ouderenpartij). De partij behaalt 11.0% bij kiezers onder de 65, in vergelijking met slechts 4,8% bij de kiezers boven 65 jaar. De radicaal-linkse PVDA scoort ook ietwat beter bij jongeren (9,7% t.o.v. 7,5% bij ouderen) maar het verschil is minder uitgesproken dan bij Groen.
Het grootste verschil tussen jong en oud bevindt zich aan de rechtse kant van het politieke spectrum. Bij kiezers onder de 65 is het aandeel van Vlaams Belang met 25,5% van de stemmen veruit het grootste, tegenover ‘slechts’ 17.3% voor N-VA. Bij de oudere bevolking zien we het omgekeerde beeld: hier haalt Vlaams Belang 15,6% en is N-VA veruit de grootste partij met 36,9%. De N-VA is dus van alle partijen het meest een ouderenpartij.
Naast een andere partijvoorkeur, zijn ouderen ook stabieler in hun keuze. Als we het stemgedrag van de respondenten in 2022 vergelijken met de stem die ze uitbrachten in 2019, zien we dat slechts één vijfde (19%) van de ouderen van partij zijn gewisseld, ten opzichte van één vierde (25%) bij de jongere bevolking. Ondanks de bevinding van voorgaand onderzoek dat ouderen even volatiel zijn, blijkt de leeftijdsgroep in Vlaanderen toch (iets) loyaler te zijn.
Populairste politici
Ondanks dat het politieke spel in teams wordt gespeeld, valt het belang van individuele spelers niet te onderschatten. Bij de ondervraagden werden Bart de Wever (N-VA), Alexander de Croo (Open VLD) en Conner Rousseau (VOORUIT) naar voor geschoven als de populairste politici (door wie respondenten zich het meest ‘vertegenwoordigd voelden’). Maar zijn dezelfde politici even populair bij verschillende leeftijdsgroepen?
De verschillen tussen de leeftijdsgroepen reflecteren duidelijk de verschillen in partijkeuze die we hierboven bespraken: de kopstukken van N-VA zijn populairder bij ouderen en de kopstukken van Vlaams Belang daarentegen bij de bevolking onder 65. De partijleider van de N-VA, Bart De Wever, werd aangehaald als ‘belangrijke drijfveer’ voor de stem door maar liefst 20% van de oudere kiezers, ten opzichte van 8,5% bij de jongere bevolking. Ook voor andere N-VA-leden zoals Theo Francken, Zuhal Demir en Jan Jambon is datzelfde verschil zichtbaar. In de omgekeerde richting zien we dat Tom van Grieken (Vlaams Belang) beduidend beter scoort bij de kiezers jonger dan 65. Bij de politici uit de traditionele en linkse partijen is er geen significant verschil tussen oud en jong.
| Rangorde | Jonger dan 65 | % | Ouder dan 65 | % |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Conner Rousseau (VOORUIT) | 8,8% | Bart De Wever (N-VA) | 20,3% |
| 2 | Bart De Wever (N-VA) | 8,5% | Alexander De Croo (Open VLD) | 8,9% |
| 3 | Alexander De Croo (Open VLD) | 8,4% | Conner Rousseau (VOORUIT) | 6,9% |
| 4 | Tom Van Grieken (Vlaams Belang) | 7,3% | Theo Francken (N-VA) | 3,9% |
| 5 | Raoul Hedebouw (PVDA) | 2,2% | Zuhal Demir (N-VA) | 3,8% |
| 6 | Frank Vandenbroucke (VOORUIT) | 2,1% | Tom Van Grieken (Vlaams Belang) | 3,7% |
| 7 | Zuhal Demir (N-VA) | 1,9% | Frank Vandenbroucke (VOORUIT) | 3,1% |
| 8 | Theo Francken (N-VA) | 1,8% | Raoul Hedebouw (PVDA) | 3,1% |
| 9 | Petra De Sutter (Groen) | 1,4% | Peter Mertens (PVDA) | 1,9% |
| 10 | Hilde Crevits (CD&V) | 0,9% | Annelies Verlinden (CD&V) | 1,9% |
Preferenties inzake beleidsthema’s
In het tweede deel van de analyse bekijken we de voorkeuren van kiezers op beleidsthema’s. Welke thema’s vinden oudere/jongere kiezers belangrijk, en hoe positioneren ze zich op twee thema’s die de afgelopen jaren het politieke debat domineerden: klimaat en migratie? In de bevraging van 2022 werden over deze twee thema’s diverse vragen gesteld, wat ons toelaat om in te zoomen op deze beleidsvraagstukken.
Belangrijkste thema’s
Naast de inhoud van de meningen over thema’s als klimaat en migratie, speelt ook het belang dat mensen hechten aan beleidsthema’s mee in de stemkeuze (Walgrave et al., 2020). Het belang dat iemand aan een thema hecht, staat los van hoe iemand over het thema denkt: ouderen en jongeren hebben bijvoorbeeld gelijkaardige ideeën over migratie, maar ouderen vinden migratie een veel groter probleem. Daarom bekijken we eerst de belangrijkste thema’s, om vervolgens naar de beleidsvoorkeuren inzake migratie en klimaat te kijken.
De Stemming gebruikt de klassieke ‘most important problem’ vraag: respondenten werd gevraagd wat volgens hen het grootste probleem is waar België mee geconfronteerd wordt. Belangrijk is dat de bevraging van De Stemming 2022 plaatsvond kort na de Russische invasie van Oekraïne en de bijhorende stijging van de energieprijzen. Dit kleurt uiteraard de antwoorden op het belang van beleidsthema’s. Tabel 1 geeft de tien belangrijkste thema’s weer, per leeftijdsgroep.
| Rangorde Belang | Jonger dan 65 | % | Ouder dan 65 | % |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Economie | 24,5% | Energie | 24,3% |
| 2 | Energie | 23,9% | Politieke vertegenwoordiging | 20,4% |
| 3 | Internationale veiligheid | 13,2% | Migratie | 15,3% |
| 4 | Gezondheidszorg | 11,0% | Internationale veiligheid | 13,4% |
| 5 | Politieke vertegenwoordiging | 9,7% | Gezondheidszorg | 12,7% |
| 6 | Migratie | 9,5% | Economie | 10,4% |
| 7 | Klimaat | 4,4% | Staatsstructuur | 6,8% |
| 8 | Armoede | 4,0% | Begroting & Staatsschuld | 6,2% |
| 9 | Belastingen | 3,5% | Algemeen overheidsbeleid | 3,7% |
| 10 | Algemeen overheidsbeleid | 3,2% | Maatschappelijke evoluties | 3,1% |
Over het algemeen zijn er heel wat gelijkenissen tussen jong en oud: van de tien belangrijkste thema’s komen er zeven voor bij beide leeftijdsgroepen (economie, energie, internationale veiligheid, migratie, gezondheidszorg, politieke vertegenwoordiging, en algemeen overheidsbeleid). Binnen die groep van thema’s zien we nog wel opvallende verschillen. Het grootste onderscheid ligt in het belang van de economie. Voor de bevolking onder 65 is dit het belangrijkste politieke probleem, aangehaald door 24,5% van de respondenten, terwijl dit slechts 10,4% is bij de oudere kiezers. Bij de thema’s die we later behandelen – migratie en klimaat – zien we ook opvallende verschillen. Migratie staat in de top 10 bij beide groepen, maar bij oudere kiezers heeft het een heel wat groter belang (15,3%) dan bij kiezers jonger dan 65 (9,5%). Bij klimaat zien we het omgekeerde: het thema bekleedt een zevende plaats bij de kiezers onder 65 (4,4%), terwijl het thema met 2,3% zelfs niet in de top 10 staat bij de 65 plussers.
Een verder onderscheid ligt bij het belang van thema’s omtrent de kwaliteit en het functioneren van de politiek. De thema’s politieke vertegenwoordiging (20,4%), staatstructuur (6,8%) en begroting & staatsschuld (6,2%), zijn aanzienlijk belangrijker voor de oudere dan voor de jongere kiezers. Dit wordt verder bevestigd door de resultaten van een andere vraag in de enquête, die peilde naar wat respondenten als een grote bedreiging van de democratie zien: op deze vraag antwoordden kiezers van 65 jaar en ouder vaker dat ze wakker liggen van politici die niet naar het volk luisteren, de grote hoeveelheid partijen in het parlement en beleid dat vooral rekening houdt met de rijken en machtigen.
Tot slot kijken we naar de beleidsvoorkeuren van oudere kiezers ten aanzien van twee thema’s waar in De Stemming 2022 een beleidsdossier rond werd opgebouwd: klimaat en migratie.
Klimaat
Klimaatverandering wordt algemeen beschouwd als een jongeren-thema. De gevolgen van klimaatverandering worden meestal gesitueerd in de toekomst en daarom als minder belangrijk voor ouderen. Maar is dat ook zo? Het beeld blijkt genuanceerd. Ten opzichte van de jongere bevolking staan ouderen positiever tegenover het openhouden van de kerncentrales (88%), wat lijkt te suggereren dat voor deze groep hernieuwbare energie een lagere prioriteit heeft. Wanneer we echter kijken naar maatregelen zoals het duurder maken van vliegen door extra belastingen en het invoeren van rekeningrijden om zo de CO2 uitstoot te verminderen, zien we dat oudere kiezers hier ook positiever tegenover staan. Het valt uiteraard niet uit te sluiten dat deze maatregelen ouderen minder raken in het dagelijkse leven, maar het toont aan dat ook oudere kiezers bepaalde klimaatmaatregelen niet ongenegen zijn. Echter, wanneer de respondenten werd gevraagd of ze een deel van hun loon zouden afstaan ‘als u er zeker van zou zijn dat de opwarming van de aarde zou opgelost worden’, blijken oud (60%) en jong (58%) hiertoe beiden in dezelfde mate niet bereid.
Migratie
Migratie is steevast een van de belangrijkste politieke problemen in Vlaanderen: het thema wordt door veel kiezers als belangrijk beschouwd, en vormde in de aanloop naar de verkiezingen van 2019 ook een splijtzwam in de regering (Marrakesh-akkoord). Het is dan ook niet verbazend dat de twee grootste partijen (N-VA en VB) zich beide sterk profileren op het thema. De vraag blijft enkel hoe de bezorgdheid rond migratie zich uit in beleidskeuzes en of de oudere bevolking er anders over denkt dan de jongere.
We vinden enkele interessante patronen. Ten eerste lijkt er een consensus bij het overgrote deel van beide leeftijdsgroepen dat België niet meer vluchtelingen moet opnemen (ca. 70%) en dat het nog moeilijker moet worden voor migranten om de Belgische nationaliteit te krijgen (ca. 66%). Maar er zijn ook verschillen. Ouderen zijn meer geneigd om akkoord te gaan met een nieuw asielcentrum in hun gemeente en zijn grotere voorstanders van praktijktesten om discriminatie op te sporen bij aanwervingen (72%, tegenover 67% voor de jongere leeftijdsgroep). Dit is enigszins verassend aangezien de twee grootste partijen bij ouderen, N-VA en Vlaams Belang, juist tegenstander zijn van praktijktesten. Ondanks de grotere openheid van ouderen voor asielcentra en praktijktesten, lijkt hier wel een voorwaarde aan te hangen: de overgrote meerderheid vindt dat niet-Westerse migranten maximaal onze cultuur en gewoonten moeten overnemen (87% tegenover 73% voor de jongere leeftijdsgroep).
Conclusie
In deze bijdrage gingen we in op de stemvoorkeuren en thematische attitudes van de Vlaamse kiezers van 65 jaar en ouder. In de aanloop naar de verkiezingen van 2024 wordt het electorale belang van deze groep immers steeds groter. Het onderzoek van De Stemming toont aan dat 65-plussers op verschillende vlakken een ander politiek profiel hebben dan de rest van de stemgerechtigde bevolking. Ouderen stemmen op andere partijen, leggen een andere nadruk wat betreft klimaat en migratie, en beschouwen andere thema’s als belangrijk. Wanneer we kijken naar de beleidspreferenties, lijken de data te suggereren dat ook oudere kiezers voorstander zijn van enkele klimaat-ondersteunende maatregelen, zoals het verhogen van de belastingen op vliegreizen.