Seniorvriendelijk Den Haag
De term seniorvriendelijke stad, ofwel age-friendly city, nam een vlucht sinds 2007, toen de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) een invloedrijke publicatie deed uitgaan die de wereld van ouderen woonachtig in steden positief moest gaan veranderen: ‘Global Age-friendly Cities: A Guide’ . Door het aandragen van inspirerende voorbeelden en oplossingsrichtingen, kregen steden handvatten om meer seniorvriendelijk te worden. Een seniorvriendelijke stad heeft als basis acht domeinen die zijn opgesteld door de WHO, namelijk Publieke ruimte; Burgerparticipatie; Mobiliteit; Communicatie en informatie; Huisvesting; Respect en sociale integratie; Sociale participatie; en Gemeenschap en gezondheidszorg. Verder bleek uit Haags onderzoek uit 2020 dat iemands financiële situatie een doorslaggevend negende domein is, dat van invloed is op de ervaren seniorvriendelijkheid (van Hoof e.a., 2022).
In 2010 werd het Global Network for Age-friendly Cities and Communities opgericht, dat inmiddels meer dan 1600 steden en gemeenschappen in 51 landen omvat. Dit netwerk heeft als doel om seniorvriendelijke steden, gemeenschappen en organisaties met elkaar te verbinden en om kennis uit te wisselen. Sinds 2015 zijn de Nederlandse gemeenten Den Haag en Amsterdam aangesloten bij het netwerk.
Kennisplatform
Sinds de lancering van de eerste Haagse Ouderenmonitor in 2014, een samenvattende studie vol statistische gegevens over hoe ouderen leven in de gemeente, en het lid worden van het Global Network for Age-friendly Cities and Communities in 2015, is de gemeente Den Haag actief rondom de thematiek van de seniorvriendelijke stad. Een van de uitingen van deze ambities was de oprichting van het Kennisplatform Seniorvriendelijk Den Haag, dat actief is als hét samenwerkingsverband in de stad om partijen bij elkaar te brengen. Het platform heeft de ambitie om kennis te delen en te vermeerderen, partners met kennisvragen aan elkaar te verbinden en relevant onderzoek af te stemmen om een betere kwaliteit van leven in een prettige leefomgeving te bewerkstelligen. Het platform richt zich op het delen van kennis met senioren en professionals over allerlei aspecten van het goed ouder worden in de stad, en hoe dit verbeterd kan worden voor groepen die minder goed kunnen meedoen en meekomen. Onderzoek wordt uitgevoerd in verschillende wijken en stadsdelen.
Het doel van het Kennisplatform is drieledig:
- De stem van Haagse senioren verkennen en laten horen door middel van onderzoek
- Gemeentelijk beleid monitoren, mede als beleidsmatig toetsingsinstrument
- Waarde toevoegen aan het onderzoeksveld in Den Haag door uitwisseling van kennis en onderzoeksinitiatieven, en het stimuleren van samenwerking
In het Kennisplatform nemen behalve de Gemeente Den Haag ook belangenorganisaties deel, zoals de Stedelijke Ouderen Commissie (SOC), kennisinstellingen en maatschappelijke partners uit de regio Den Haag. Deze partners brengen relevante onderzoeken en andere informatie in, zodat kennis op het gebied van Den Haag als seniorvriendelijke stad verder gedeeld en verrijkt wordt. De kennisdeling van het platform is als activiteit ondergebracht bij de Werkplaats Sociaal Domein Den Haag & Leiden – Ondersteuning Ouderen. Deze werkplaats is een samenwerkingsprogramma tussen Hogeschool Leiden en De Haagse Hogeschool, gemeenten, zorg- en welzijnsorganisaties, en kennisinstellingen en wordt ondersteund door gelden van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
In de komende paragrafen lichten wij een aantal voorbeelden toe uit het brede portfolio aan projecten en onderzoeken rond seniorvriendelijkheid van het Kennisplatform Seniorvriendelijk Den Haag. Hiermee willen we laten zien hoe via kwantitatieve en participatieve methoden nieuwe initiatieven en kennis wordt ontwikkeld in co-creatie met senioren en partners, met als uiteindelijke doel om ook beleidsaanbevelingen te doen. Deze samenwerking met senioren is dus heel robuust belegd, zowel via de SOC, als via diverse focusgroepen, workshops, en co-creatiesessies. Op deze manier gaat ook het nieuwe Actieprogramma Seniorvriendelijk Den Haag vormgegeven worden.
Meten en evalueren
In de gemeente Den Haag bestaat sinds 2014 een traditie van het meten van de seniorvriendelijkheid onder de inwoners. Samen met senioren voeren diverse partijen onderzoek uit in de stad en gaan zij zelf aan de slag om hun situatie in kaart te brengen en te verbeteren. In een serie Ouderenmonitoren (elke drie jaar) wordt een beeld geschetst van de positie van 65-plussers in Den Haag op het gebied van gezondheid, waardering voor de leefomgeving en woonsituatie, financiële positie, deelname aan de maatschappij en beschikbaarheid en bereikbaarheid van voorzieningen voor ouderen in Den Haag. Er wordt niet alleen gekeken naar de situatie zoals die nu is, maar ook naar ontwikkelingen en mogelijke trends. Alle beschikbare kwantitatieve data vanuit de gemeente wordt geanalyseerd voor de doelgroep 65-plussers. De ouderenmonitor wordt onder meer ingezet ter ondersteuning van de ontwikkeling en onderbouwing van beleid en initiatieven van alle organisaties die zich in Den Haag inzetten voor de ouderen. De monitor is ook van belang voor de beleidsterreinen van de gemeente zelf, waaronder het specifieke beleidsterrein voor senioren, omdat zonder goede data het onmogelijk is beleid vorm te geven of bij te sturen. Denk bijvoorbeeld aan het huisvestingsvraagstuk voor senioren en de benodigde hoeveelheid geschikte woningen in een stad. De resultaten uit de monitor worden gepresenteerd aan de beleidsmakers en senioren aan de hand van de levensdomeinen van de Wereldgezondheidsorganisatie.
Om de ervaren seniorvriendelijkheid door De Haagse ouderen op valide wijze te kunnen meten, werd in 2020 de vragenlijst Age-Friendly Cities and Communities Questionnaire (AFCCQ) ontwikkeld en getest, zoals eerder in Gerōn te lezen was (van Hoof e.a., 2020; 2022; 2024). Dit instrument bestaat uit 23 vragen over de acht domeinen van de Wereldgezondheidsorganisatie, plus een extra negende domein over iemands financiële situatie. Door middel van eens/oneens-vragen ontstaat een compleet en valide beeld van de ervaren seniorvriendelijkheid. Het instrument is ook ingezet voor de meting van seniorvriendelijkheid in 2022. De resultaten van het onderzoek worden gebruikt voor het verder afstemmen en aanpassen van de beleidslijnen, en voor het nieuwe Actieprogramma dat eind 2024 gereed moet zijn.
Naast het invullen van de vragenlijst konden ouderen ook meepraten in diverse stadsateliers, een methode die lijkt op focusgroepen, die in alle stadsdelen zijn georganiseerd. In de stadsateliers vinden dialoogbijeenkomsten plaats waarin ouderen hun wensen en mogelijkheden om er voor elkaar te zijn, mee te doen en van betekenis te zijn met elkaar delen. De dialoog gaat over de vraag wat ouderen, vrijwilligers en beroepskrachten samen kunnen doen om ervoor te zorgen dat ouderen in de wijk (buurt, instelling) op een voor hen zinvolle manier mee kunnen doen en van betekenis kunnen zijn voor anderen. Ook de belemmeringen die ouderen hierbij ervaren komen aan bod, evenals de mogelijkheden om daar individueel of groepsgewijs iets aan te doen.
De resultaten uit het surveyonderzoek en de stadsateliers boden aanknopingspunten voor nader onderzoek en lokaal beleid. Zo weten we uit analyses van de data die in 2020 en 2022 zijn verzameld dat senioren die minder te besteden hebben en te maken hebben met lichamelijke beperkingen, de seniorvriendelijkheid van de stad in de breedte lager waarderen en lager scoren op zaken als transport en buitenruimte (van Hoof e.a., 2022). Dit zijn zaken die aanleiding geven om in de toekomst met meerdere profielen van senioren rekening te houden bij het vormgeven van nieuw ouderenbeleid.
Het surveyonderzoek geeft soms ook aanleiding om dieper in te gaan op uitdagingen die men in de stadsdelen tegenkomt. In een vervolgonderzoek in het stadsdeel Leidschenveen-Ypenburg is in 2023 verdiepend kwalitatief onderzoek uitgevoerd in samenwerking met Gemeente Den Haag en Wijkz (Buitendijk, 2023). Uit het surveyonderzoek in 2020 bleek dat dit stadsdeel lager scoorde dan andere stadsdelen op de onderdelen van seniorvriendelijkheid, en dit vormde de aanleiding voor het vervolgonderzoek. Concreet startten we met de behoeften van senioren in het stadsdeel Leidschenveen-Ypenburg in kaart te brengen door een serie van diepgaande casestudies waarbij senioren in de wijk een tijd werden gevolgd en geïnterviewd, om tot concrete adviezen te komen die het stadsdeel seniorvriendelijker kunnen maken. Het eerste deelonderzoek dat in het najaar 2023 is afgerond, toonde aan dat de VINEX-wijk uitdagingen kent ten aanzien van de gezinssamenstelling, waarbij veel mensen na het uit huis gaan van kinderen alleen achterblijven, de lastige toegankelijkheid met scootmobiels door de vele trappen en treden op straatniveau, en het gebrek aan laagdrempelige faciliteiten voor ontmoeting, zoals cafés in plaats van een ouderensoos.
Co-creëren en Gemeenschapsvorming
Veel van de projecten die in de gemeente Den Haag worden uitgevoerd, maken gebruik van de gezamenlijke kennis van deelnemende senioren. Samen met andere betrokkenen werken deze senioren aan het verbeteren van de stad en gaan zij zelf aan de slag om hun situatie te verbeteren. Hierna geven we twee voorbeelden van projecten van het Kennisplatform Seniorvriendelijk Den Haag.
In het eerste project ‘De Kracht van Haags Ontmoeten’ wordt samengewerkt met diverse locaties van Haags Ontmoeten en Thuis in de Buurt. Op deze locaties ondernemen ouderen diverse activiteiten met elkaar en kunnen mantelzorgers ervaringen uitwisselen. Deze activiteiten vallen onder het programma Gezond Langer Thuis, de inspanningen van de gemeente om ouderen te ondersteunen bij het langer gezond en zelfstandig blijven wonen. Vanuit De Haagse Hogeschool gaan groepen studenten Social Work van het eerstejaarsproject ‘Kijken en werken met mensen’ op meerdere locaties van Haags Ontmoeten jaarlijks in gesprek met ouderen en professionals om te achterhalen welke activiteiten essentieel zijn in het leven van deze ouderen. Via interviews en het maken van portretten wordt onderzocht hoe ouderen in Den Haag tegen hun kwaliteit van leven aankijken. Deze informatie helpt de organisatie met het krijgen van een beter begrip van hun doelgroep, het verder onder de aandacht brengen van Haags Ontmoeten bij mensen die nog geen bezoeker zijn, en het verder vormgeven van activiteiten voor een nieuwe generatie ouderen. Het tweede voorbeeld is een participatief filmonderzoek uitgevoerd in 2017 en 2018 rond het thema ‘mijn seniorvriendelijke stad’ en ‘betekenisvol ouder worden’.1 In dit onderzoek draait het om het maken van documentaires door senioren zelf over hun eigen directe woonomgeving, waarbij het gaat om de vraag ‘Wat maakt deze woonomgeving seniorvriendelijk’ en ‘Op welke manier kan ik betekenisvol ouder worden?’ Samen met ouderen en filmmakers maken we documentaires. Het mooie aan deze manier van onderzoek doen is dat bewoners zelf een actieve rol hebben. De ouderen gaan met een iPad de wijk in en interviewen andere ouderen of mensen die met ouderen te maken hebben. Deze methode geeft ook een stem aan de bewoners. De leeftijdsvriendelijke aspecten die uitgelicht werden in de mini-documentaires richtten zich op onder andere de publieke ruimte, transport, sociale participatie en inclusie. Het is een spiegel van hoe het leven in de stad in al haar verscheidenheid wordt waargenomen door Haagse ouderen en wat zij belangrijk vinden. Over de projecten is in 2023 een handreiking voor de praktijk verschenen (von Faber & Tavy, 2023).
Kennisplatform Seniorvriendelijk Den Haag als succesvol lokaal netwerk
Met deze twee voorbeelden uit het brede portfolio aan projecten en onderzoeken rond de seniorvriendelijke stad en samenleving laten we zien dat het Kennisplatform meer doet dan kennisdelen; nieuwe initiatieven vinden hier ook hun oorsprong en de uitvoering ervan vindt plaats in samenwerking met partners en ouderen. Op deze manier wordt met de relevante stakeholders onderzoek uitgevoerd, in co-creatie met senioren, en vinden de resultaten hun weg terug naar het beleid. Onderzoek is niet alleen inspirerend voor de betrokkenen, het voedt op deze manier ook toekomstig beleid dat op het stadhuis wordt vormgegeven. Het Kennisplatform heeft meer dan alleen gemeentelijke impact: van de lokale gemeentelijke kennis die wordt opgedaan rond de seniorvriendelijke samenleving kunnen ook de eigen en andere regio’s in Nederland profiteren. Met name het betrekken van senioren in de breedte bij het ontwikkelen en uitvoeren van projecten en evaluaties, het kunnen meten van seniorvriendelijkheid, het evalueren van de impact van actieprogramma’s, en het uitbrengen van beleidsaanbevelingen, spreekt aan en stemt tot inspiratie voor andere steden.
Meer weten:
https://www.dehaagsehogeschool.nl/onderzoek/kennisplatform-seniorvriendelijk-den-haag
Noten
1 Werkplaats Sociaal Domein Den Haag & Leiden projecten: zie ook Van Vliet et al., 2018