Risico’s van een veranderde leefstijl door de coronacrisis
De COVID-19 pandemie en de daaruit voortvloeiende maatregelen zoals anderhalve meter afstand houden en het vermijden van drukte hebben waarschijnlijk invloed op het leefstijlgedrag van mensen. Meer onderzoek naar deze invloed is van groot belang voor het ontwikkelen van passend beleid om de mogelijk negatieve effecten van een veranderde leefstijl te beperken. Eerdere studies laten zien dat de coronacrisis geassocieerd is met meer eten, meer snacken, meer alcoholconsumptie, meer sedentair gedrag en een toename in gewicht bij volwassenen (Ammar et al., 2020; Blaszczyk-Bebenek et al., 2020; Cancello, Soranna, Zambra, Zambon, & Invitti, 2020; Di Renzo et al., 2020; Sidor & Rzymski, 2020). Onderzoek naar bewegen laat tegenstrijdige associaties zien, waarbij sommige studies een toename in bewegen en andere studies een afname in bewegen laten zien (Cancello et al., 2020; Di Renzo et al., 2020; Lesser & Nienhuis, 2020).
Mogelijk zijn oudere mensen vatbaarder voor de negatieve effecten van de coronacrisis op leefstijlgedrag dan jongere volwassenen. Zo kunnen maatregelen in de aanpak van de coronacrisis leiden tot sociale isolatie, waardoor ouderen minder gaan bewegen. Mogelijk besluiten ouderen meer nog dan volwassenen om niet naar de supermarkt te gaan uit angst voor een mogelijke besmetting. Daarnaast is er misschien ook minder hulp van anderen bij het boodschappen doen en koken, wat kan leiden tot minder voedselinname en minder variatie in het dieet. De eetlust kan verminderen doordat men minder beweegt, men alleen moet eten of door angst en stress ten gevolge van de coronacrisis. Als gevolg hiervan worden de kansen op zowel over- als ondervoeding groter. Dit zien we nu ook al in de praktijk: de prevalentie van ondervoeding bij ouderen die opgenomen zijn in het ziekenhuis vanwege de gevolgen van een COVID-19 diagnose is erg hoog, te weten 52.7% (Li et al., 2020).
Op 30 november 2020 verscheen ons onderzoek naar de relatie tussen de zelf-gerapporteerde impact van de coronacrisis op het voedings- en beweeggedrag bij ouderen in het wetenschappelijke tijdschrift Nutrients (Visser, Schaap, & Wijnhoven, 2020). We definieerden de volgende onderzoeksvragen: 1) wat is de impact van de coronacrisis op voedings- en beweeggedrag van ouderen; 2) is deze impact verschillend voor ouderen die wel en niet in quarantaine zijn geweest; en 3) zijn er specifieke subgroepen te identificeren die vatbaarder zijn voor de negatieve impact van de coronacrisis op voedings- en beweeggedrag. Hieronder volgen de belangrijkste bevindingen van dit verkennende onderzoek.
LASA studie bij zelfstandig thuiswonende ouderen
Voor dit onderzoek maakten we gebruik van gegevens van de Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA). LASA is een langlopende cohortstudie, die gestart is in 1992 in een representatieve steekproef van ouderen in Nederland. Naar aanleiding van de coronacrisis werd een schriftelijke vragenlijst gestuurd naar alle mensen die hadden deelgenomen aan de meest recente reguliere meetronde van 2018-2019. De vragenlijst had betrekking op de periode van 1 maart 2020 tot het moment van invullen (tussen 8 juni – 8 oktober 2020). In totaal hebben 1128 (76%) van de 1485 aangeschreven ouderen de vragenlijst ingevuld. Een deel van hen heeft de vragen telefonisch beantwoord. Voor ons onderzoek hebben we alleen zelfstandig thuiswonende deelnemers meegenomen (n=1119). De meeste gegevens in dit onderzoek komen uit de vragenlijst, maar enkele gegevens (Body Mass Index (BMI), lichamelijke activiteit, zelf-gerapporteerde gezondheid en aanwezigheid van lichamelijke beperkingen komen uit de meest recente reguliere meetronde van LASA uit 2018-2019.
In tabel 1 zijn de kenmerken van de 1119 deelnemers weergegeven, waarbij er ook is opgedeeld naar wel/niet quarantaine. In totaal zijn 28 deelnemers gediagnosticeerd met COVID-19 en heeft 1 deelnemer een positieve test gehad. Drie deelnemers zijn opgenomen geweest in het ziekenhuis. Ruim 11% van de deelnemers (123 personen) is in quarantaine gegaan (mediane duur quarantaine: 21 dagen). Vrouwen en deelnemers met meer lichamelijke beperkingen gingen vaker in quarantaine.
Tabel 1. Kenmerken van de deelnemers van LASA die de COVID-19 vragenlijst hebben ingevuld en zelfstandig thuiswonend zijn (n=1119)
1 Ontbrekende waarden over quarantaine n=48, 2 Verschil tussen quarantaine en geen quarantaine getoetst
De impact op voedingsgedrag
Er werden zeven vragen gesteld over veranderingen in gedrag op het gebied van voeding/dieet. Deze veranderingen betroffen: 1) moeite hebben met het in huis krijgen van de boodschappen; 2) het overslaan van de warme maaltijd; 3) minder eten dan normaal; 4) te weinig eten of gewicht verliezen; 5) het eten van meer snacks; 6) het drinken van meer alcoholische dranken; en 7) toenemen in lichaamsgewicht. De volgende antwoorden konden worden gegeven op de vragen naar voedingsgedrag: Altijd, Soms, Nooit of Weet ik niet.
Wat betreft voedingsgedrag gerelateerd aan overvoeding bleek 32.4% van de deelnemers meer te snacken, en gaf 31.9% aan dat er sprake was van gewichtstoename. Meer thuisblijven, veranderd leef- (en werk-) ritme, verveling en verminderde toegang tot verse, gezonde producten kunnen hebben bijgedragen aan dit gedrag (Ammar et al., 2020; Di Renzo et al., 2020; Sidor & Rzymski, 2020).
Over het algemeen lieten de deelnemers die in quarantaine waren geweest vaker ongezond gedrag zien dan deelnemers die niet in quarantaine waren geweest. Ook konden we specifieke subgroepen identificeren die vatbaarder lijken voor de negatieve gevolgen van de coronacrisis; vrouwen, jongere ouderen, mensen met een slechtere gezondheid, mensen die weinig bewegen en mensen met overgewicht bleken vaker gedragsveranderingen te vertonen die kunnen leiden tot overvoeding, zoals meer snacken, gewichtstoename en meer alcoholgebruik.
Tussen de 10-15% van de deelnemers gaf aan dat ze moeite hadden met het doen/ontvangen van boodschappen, vaker warme maaltijden over sloegen, minder aten, en te weinig aten of gewicht verloren. Dit gedrag kan juist leiden tot ondervoeding. Deze subgroep bestond voornamelijk uit relatief ouderen mensen, vrouwen, ouderen met ondergewicht, ouderen met lichamelijke beperkingen en alleenwonenden. Uit eerder onderzoek was ook al naar voren gekomen dat alleenwonenden vaker een afname in voedselinname rapporteren dan mensen die samenwonen.
De impact op beweeggedrag
Vragen omtrent veranderingen op het gebied van bewegen betroffen: 1) minder bewegen dan normaal; 2) minder sporten dan normaal; en 3) niet voldoende bewegen of sporten. De volgende antwoorden konden worden gegeven op de vragen naar beweeggedrag: Altijd, Soms, Nooit of Weet ik niet.
Ongeveer de helft van de deelnemers gaf aan altijd (8%) of soms (41.3%) minder te bewegen dan normaal. Relatief oudere mensen gaven minder vaak aan dat de coronacrisis een negatieve impact had op hun beweeg- en sportgedrag dan jongere ouderen. Mogelijk bewogen de oudere mensen ook al minder voor de coronacrisis en vonden activiteiten met name plaats in en rondom het huis, waardoor ze minder impact op het beweeggedrag ervaarden dan jongere ouderen. Vrouwen rapporteerden vaker een negatieve impact op beweeg- en sportgedrag dan mannen. Tot slot bleken mensen met functionele beperkingen vaker een negatieve impact op beweeggedrag te ervaren dan mensen zonder functionele beperkingen. Mogelijk heeft deze groep onvoldoende (in)formele zorg ontvangen om voldoende te kunnen blijven bewegen of heeft deze groep vaker thuis moeten blijven tijdens de pandemie.
Extra aandacht voor leefstijl van thuiswonende ouderen tijdens coronacrisis
Op basis van deze verkennende studie kunnen we concluderen dat er sprake is van een negatieve impact van de coronacrisis op het voedings- en beweeggedrag van veel ouderen, waarbij sommigen vatbaarder zijn voor minder eten en gewichtsverlies, terwijl anderen juist vatbaarder zijn voor meer snacken en gewichtstoename. Bijna 50% van de deelnemers gaf aan minder te bewegen en te sporten vanwege de coronacrisis. De resultaten laten ook zien dat de impact van de coronacrisis erg kan verschillen, maar dat er wel subgroepen kunnen worden geïdentificeerd die vatbaarder lijken te zijn voor de negatieve effecten ervan. De negatieve impact op voedings- en beweeggedrag lijkt groter te zijn voor vrouwen dan voor mannen. Dit kan wellicht deels worden verklaard door het hogere percentage vrouwen dat in quarantaine is gegaan; uit onderzoek is gebleken dat vrouwen vaker symptomen van angst en depressie rapporteren vanwege sociale isolatie tijdens de coronacrisis (Robb et al., 2020).
Deze vrouwen en andere geïdentificeerde subgroepen kunnen gebaat zijn bij extra aandacht voor leefstijl, om zo over- of ondervoeding en functionele beperkingen ten tijde van en na afloop van de coronacrisis te voorkomen.