De avond werd gemodereerd door Julia van Weert, hoogleraar gezondheidscommunicatie aan de Universiteit van Amsterdam. Het programma bestond uit presentaties van drie van de vier panelleden en daarna een discussie op basis van vragen vanuit het, online aanwezige, publiek. De sprekers en de ruim tweehonderd actieve deelnemers zorgden voor een inspirerende, vlotte debatavond met voldoende diepgang.
Keurslijf van achteruitgang
De eerste spreker van de avond is Martijn Huisman, hoogleraar ‘Epidemiologie van de veroudering’ aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij opent met een prikkelende stelling, namelijk dat we vastzitten in een ‘keurslijf van achteruitgang”, hetgeen leidt tot leeftijdsdiscriminatie. Volgens Huisman kan aandacht voor veerkracht helpen dit tegen te gaan. En veerkracht is volgens Huisman niet uitzonderlijk. Natuurlijk is ouder worden echt niet altijd leuk, maar onderzoek wijst uit dat ouderen vaak de eigenschappen en de steun vanuit hun omgeving hebben om daar mee om te gaan. En hoe zit het met de relatie tussen zingeving en veerkracht? Als enige deze avond is Huisman daar vrij expliciet over: zingeving draagt bij aan veerkracht; het is er één element van, zogezegd.
Niet denken maar doen
Als zingeving belangrijk is voor veerkracht bij ouderen, hoe zorg je daar dan voor? De tweede spreker, Cretièn van Campen, senior wetenschappelijk medewerker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau, heeft hier een duidelijk idee over: “Zingeving is niet zozeer denken, maar is vooral doen.” Hij wijst op onderzoek dat laat zien dat 45% van het geluksgevoel van ouderen afhangt van levensvaardigheden, zoals leren en keuzes kunnen maken. Is het ervaren van zin in het leven dan een vaardigheid die je kunt aanleren? Volgens van Campen volgen sommige mensen inderdaad met succes trainingen over zingeving, maar hangt zingeving ook af van hoeveel culturele, fysieke en maatschappelijke activiteiten je onderneemt – van wat je ‘doet’ dus.
Het leven betekenis geven
Na van Campen is het woord aan Elisabeth van Oostrum, lid van de Raad van Ouderen. Op een andere manier staat ook bij haar activiteit voorop als het om zingeving gaat. Ze stelt namelijk dat zingeving niet vanzelf naar je toe komt: mensen geven zélf betekenis aan hun leven. Daarmee is zingeving heel persoonlijk. Maar dat betekent nog niet dat voor iedereen duidelijk is wat het leven dan zinvol maakt. Volgens van Oostrum kan een gesprek voeren daarbij helpen. “Praten over zingeving levert hele mooie gesprekken op. (…) Wat maakt jouw leven zinvol?” Zulke gesprekken kunnen ook helpen bij lastige onderwerpen, zoals seksualiteit, rouwverwerking en het levenseinde. Van Oostrum betoogt dat aandacht voor zingeving zichzelf terugverdient: “Zin in het leven ervaren draagt bij aan welbevinden en dringt zorggebruik terug”.
Zingeving iets voor de bevoorrechten?
Het vierde panellid is Wanda de Jong. Zij is lid van het Aging & Later Life ouderenpanel, dat wetenschappelijk onderzoek naar veroudering ondersteunt. Zij onderschrijft de uiteenzettingen van de drie eerdere sprekers en lijkt ook het toonbeeld te zijn van iemand die actief aan zingeving ‘werkt’. Ze is 70 jaar, zingt in een kerkkoor, doet aan krachttraining, wandelt en fietst. Deze focus op activiteit bij meerdere panelleden roept de vraag op of zingeving typisch iets is voor de hogere sociale klassen. Sociaaleconomische verschillen worden inderdaad door verschillende panelleden aangestipt, maar hierbij merken zij op dat zinvolle activiteiten zeker niet duur of onbereikbaar voor bijvoorbeeld laaggeletterden hoeven te zijn.
Eenzaamheid en zingeving
Na de Jongs reflectie op de sprekers is het woord aan het publiek. Dat werpt al gauw een mogelijke belemmering op voor zingeving: eenzaamheid. Men vraagt zich af hoe je zingeving kunt vinden als je eenzaam bent? Van Campen legt een mooie verbinding tussen eenzaamheid en zingeving: eenzaamheid gaat niet over sociale contacten, maar over zinvolle contacten. Één manier om die te herwinnen is, volgens meerdere panelleden, opnieuw het ondernemen van activiteiten, zoals groepstrainingen en vrijwilligerswerk. Ook bestaan er hulpinstanties zoals centra voor levensvragen (zorgvoorbeter.nl, 2021) waar je gratis bij kunt aankloppen. De panelleden benadrukken daarmee ook dat zingeving en veerkracht niet iets zijn van het individu, maar van sociale groepen of zelfs hele samenlevingen.
Oud versus jong?
Een ander thema dat door het publiek wordt opgeworpen is de vraag of zingeving een typisch ‘ouderenonderwerp’ is. De panelleden denken van niet. Maar zij zien wel dat de invulling van zingeving anders is bij ouderen dan bij jongeren. Huisman denkt dat bij jongeren en jongvolwassenen zingeving vrij natuurlijk volgt uit de sociale rollen die zij (geacht worden te) vervullen, zoals student, werknemer of ouder. Bij het ouder worden zijn deze rollen vaak minder duidelijk. Volgens de Jong moeten ouderen werken aan ‘nieuwe verhalen’ over zichzelf en hun rol in de samenleving. Die ontstaan niet bij iedereen even makkelijk. Voor sommigen kunnen zorgverleners daarbij een rol spelen. Van Campen stelt zelfs dat de zorg moet beginnen met de vraag “Wat wilt u met uw leven?”, in plaats van “Welke zorg hebt u nodig?” Het helpt daarbij als een gesprek over zingeving ‘speels’ is. Niet: “We gaan nu zitten en het eens over zingeving hebben”. Dus ja; zingeving is minder vanzelfsprekend bij ouderen, en sommigen kunnen daarbij ondersteuning gebruiken.
Samen maar toch ook alleen
Aan het einde van de debatavond lijkt men daarmee tot consensus te komen: “zingeving doe je samen.” Dat vereist wel actie, en wat lef. De Jong: “Er is heel veel, maar je moet ook durven.” Van Oostrum brengt op de valreep nog een mooie nuance in: “Dat klopt, maar je moet toch ook jezelf kunnen vermaken, of je soms kunnen vervelen. Het is deels onvermijdelijk dat het stiller wordt. Ga dus ook op zoek naar dingen die je alleen kunt doen.”
Daarmee komt het onderwerp veerkracht, dat wat ondergesneeuwd was geraakt gedurende de avond, toch nog terug op het toneel. Tussen de regels door blijkt dat naast het behoud van zingeving door middel van activiteiten en sociale contacten, ook het kunnen accepteren van veranderende omstandigheden bijdraagt aan veerkracht bij het ouder worden.
Twee eerdere edities van Grey Power debatavonden in 2021 gingen over eenzaamheid en vallen. Grey Power is mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van Stichting Hofje Codde en Van Berensteyn.