E-health voor ouderen
Elektronische gezondheidsservices en gezondheidsinformatie, ook wel e-health genoemd, kunnen ouderen de mogelijkheid geven om hun gezondheid te monitoren of helpen om hun leefstijl te verbeteren. Uiteindelijk kan het gebruik van e-health de gezondheid en de kwaliteit van leven van ouderen verbeteren, waardoor zij ook minder afhankelijk zijn van gezondheidszorg (Stockwell et al., 2019). Bovendien kan dit ook helpen de toenemende druk op het zorgstelsel te verlichten. Helaas zijn ouderen vaak weinig betrokken bij het ontwerpen van e-health. Dit kan ervoor zorgen dat de e-health technologie niet aansluit bij de voorkeuren van de doelgroep, waardoor het gebruik vermindert en daardoor ook de effectiviteit. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer de e-health technologie niet gebruiksvriendelijk genoeg is, of de inhoud niet als nuttig wordt ervaren.
Het PACO-project en de applicatie
PACO staat voor “Designing Persuasive E-health Agents for Coaching Older adults towards dietary behaviour change”. Dit project is uitgevoerd van april 2018 tot en met juli 2021 en gefinancierd door ZonMw. Wageningen University & Research, Waag, het Nationale Ouderenfonds en Roessingh Research and Development waren partners in dit project. De PACO-applicatie (app), die is ontwikkeld binnen het project, heeft als doel om thuiswonende, alleenstaande 65-plussers te ondersteunen bij gezondere voedingskeuzes en eenzaamheid te verminderen. Wanneer gebruikers de app bezoeken via hun computer, laptop of tablet zien zij aan de linkerkant van het scherm vijf modules: het voedingsdagboek, doelen, recepten, verhalen, en chat (zie afbeelding 1). Het voedingsdagboek kan gebruikt worden om de voedingsinname bij te houden, en zo bewust te worden van het eetgedrag. In de doelenmodule kunnen gebruikers kiezen om doelen voor zichzelf te stellen gericht op voeding en sociale activiteiten. Daarnaast kunnen gebruikers gezonde recepten van het Voedingscentrum opzoeken, en ze kunnen naar verhalen luisteren van leeftijdsgenoten over hun sociale activiteiten, om hieruit ideeën voor zichzelf op te doen. Naast het gebruiken van de app kunnen gebruikers zich ook aansluiten bij een Whatsapp-groep. In deze chat kunnen ze ervaringen delen met andere gebruikers en nieuwe contacten opdoen.
Virtuele coaches als ondersteuning
Een bijzonder onderdeel van de PACO-app is het gebruik van virtuele coaches. Dit zijn twee menselijke figuren. Eén in de vorm van een oudere vrouw genaamd ’Ellen‘, en de ander een kok genaamd ‘Herman‘. Deze virtuele coaches worden in de literatuur ook wel Embodied Conversational Agents (ECA’s) genoemd. Het toevoegen van ECA’s aan een app stimuleert een gevoel van menselijk contact en maakt het gebruik van een app makkelijker. Daarnaast kunnen gebruikers een sociale band ontwikkelen met deze ECA’s, waardoor zij het leuker vinden om de app te gebruiken. Tot slot zijn ECA’s op ieder moment beschikbaar voor ondersteuning, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een diëtist, huisarts of maatschappelijk werker.
De PACO-app ontwerpen samen met ouderen
In het PACO-project werden ouderen betrokken in het ontwerpproces om de app te laten aansluiten bij hun behoeftes (Kramer, Blok, van Velsen, Mulder & de Vet, 2021). Dertien ouderen – 12 vouwen en 1 man – deden mee aan deze studie, waarvan de leeftijd tussen de 69 en 92 lag. Tijdens ‘co-designsessies’ gingen onderzoekers in gesprek met deze ouderen over hun idee van gezond eten en leven, en hoe een de hulp van een ECA daarin zou passen. Ook werd besproken wat hun voorkeur was voor wat betreft het uiterlijk van de ECA’s en hun manier van communiceren. Deelnemers ontvingen zeven dagen voor de co-designsessies een dagboek en een wegwerpcamera om voorbeelden van hun leefstijl te documenteren. Gedurende de co-designsessies werden verschillende manieren van dataverzameling ingezet zoals discussies, personages en oefeningen. Het uiterlijk van de ECA werd tijdens de co-designsessies ter plaatse op een scherm aangepast door een grafisch ontwerper. Door deze interactie kregen ouderen meteen te zien hoe het uiterlijk van de ECA veranderde dankzij hun suggesties.
Leuke locaties waren uitgezocht voor de sessies, en lunch en vervoer waren geregeld. Uit de co-designsessies bleek dat ouderen het belangrijk vonden dat de ECA’s een vriendelijk, vertrouwelijk en niet veroordelend karakter hadden. Verder vonden ouderen het belangrijk dat het uiterlijk van de ECA paste bij de functie en dat zij over de juiste kennis beschikten. In het geval van PACO werd de voedingsdeskundige ECA dus een kok, en de ECA gericht op het sociale gedrag een leeftijdsgenoot. Er werd ook aangegeven dat de verteltoon van de ECA bij voorkeur informeel en niet veroordelend moest zijn, en dat humor gewaardeerd werd. In een vervolgstudie werden eerste prototypes voorgelegd aan een grotere groep ouderen, waarna het prototype met de meeste voorkeursstemmen in een pilot-evaluatie werd getest door een kleine groep ouderen. Dit alles heeft ervoor gezorgd dat de app aansloot bij de behoeftes van de doelgroep.
Studieprotocol evaluatiestudie
Deelnemers voor de evaluatiestudie werden geworven via papieren en digitale sociale kanalen, en via verschillende onderzoekpanels. In totaal 33 deelnemers, met een leeftijd tussen de 65 en 85 jaar, waarvan 19 vrouwen, gebruikten PACO gedurende acht weken en vulden vier vragenlijsten in op verschillende momenten. Deze vragenlijsten bevatten vragen over de gebruikservaring en het effect op hun voeding en sociale contacten. Verder werd er log data van de app verzameld en hadden deelnemers de keuze om mee te doen aan een afsluitend interview (Kramer, Mulder, van Velsen, & de Vet, 2021).
Evaluatiestudie en uitkomsten
Naast het ontwerpproces vond er een evaluatiestudie plaats. Uit de resultaten bleek dat het eerste doel van PACO – het voedingsgedrag van deelnemers veranderen – niet was behaald. Wel gaven veel deelnemers aan dat het hen meer inzicht had gegeven in hun voedingspatroon; het voedingsdagboek was dan ook verreweg de meest gebruikte module. Een uitspraak van een deelnemer illustreert dit:
“Vooral op gebied van voeding vind ik het zinvol voor mij. Het heeft mij geleerd dat ik beter moet gaan eten. De recepten zien er gezond uit. Ik heb er nog niet een gemaakt. Ik heb mij inmiddels opgegeven bij HelloFresh en kook nu nieuwe recepten driemaal per week uit die box. Daar eet ik dan weer bijna de hele week van. Ik heb, net als vroeger, weer af en toe iemand uitgenodigd om bij mij te komen eten. En dat komt allemaal door PACO!”- Vrouw, 74 jaar
Het tweede doel van PACO – eenzaamheid verminderen – werd gehinderd door de COVID-19 pandemie. Deelnemers gaven aan dat ze daardoor minder sociale contacten konden hebben. Wel hielden een paar deelnemers nieuwe contacten over aan de WhatsApp groep:
“Ja de Whatsapp groep vond ik wel aardig, je leert wat mensen kennen. Ik heb zelf iemand uit mijn woonplaats leren kennen waar ik nu nog steeds contact mee houdt.” – Vrouw, 72 jaar
De meningen over de ECA’s waren verdeeld: sommige deelnemers gaven aan de ECA’s fijn of zelfs fantastisch te vinden en een aantal deelnemers vond ze onecht of kinderlijk. Het merendeel van de deelnemers was vrij neutraal over de ECA’s en vond dat ze een vriendelijke uitstraling gaven aan de app.
Deelnemers werden vrijgelaten in het gebruik van de app, en tijdens de routine telefoongesprekken kwam naar voren dat sommigen dat moeilijk vonden. Een paar deelnemers gaven aan graag meer specifieke feedback of opdrachten te willen om de app wat uitdagender te maken. Een mooie uitdaging voor de toekomst is dan ook om, voor het ontwerpen van e-health voor ouderen, een evenwicht te vinden tussen motiverende feedback geven aan de gebruikers en zorgen dat het niet te beoordelend is.
Nooit te oud om te leren
De app was helaas niet zo effectief als gehoopt in het bevorderen van gezondere voedingskeuzes en het verminderen van eenzaamheid. Een verklaring hiervoor is misschien de motivatie van de deelnemers geweest. Deelnemers hadden als motivatie vooral een bijdrage te willen leveren aan wetenschappelijk onderzoek, ze hadden niet per se de behoefte om hun gedrag te veranderen, bleek uit de eerste vragenlijst en de eindinterviews. E-health is in die zin misschien meer geschikt voor mensen die de intentie hebben om hun gewoontes te veranderen en daar ondersteunende hulpmiddelen voor zoeken. Wel is het tijdens het PACO-onderzoeksproject gelukt om een gebruiksvriendelijke app te maken voor ouderen, waarbij de co-designsessies en andere teststudies erg waardevol waren. Het onderzoeksteam heeft bijvoorbeeld geleerd dat de vaardigheden van ouderen om digitale middelen te gebruiken niet onderschat moeten worden. We moeten ouderen dus zeker blijven includeren in onderzoek naar e-Health. Daarmee kunnen we verdere mogelijkheden ontdekken om hun gezondheid en autonomie te bevorderen. De PACO-app zal verder doorontwikkeld worden binnen het PHArA-ON project, een overkoepelde Europese organisatie die zich inzet voor gezond en actief ouder worden.