Er is geen kunst om jong te blijven, zet dat maar uit je hoofd. Er is een kunst om oud te worden, dat is een kunst.
Toon Hermans
Het artikel dat voorligt stelt een aantal tips & tricks voor om de pensionering zo vlot mogelijk te laten verlopen. Deze tips & tricks zijn practice based: ze zijn gebaseerd op 38 jaar ervaring in het geven van cursussen over de voorbereiding op het pensioen en bijgevolg op de ontmoeting met duizenden mensen die van de werkgever de mogelijkheid kregen om mijn cursus – waar het accent ligt op psychosociale aspecten en levenskwaliteit – te volgen.
Ik benadruk dat pensionering een complex gegeven is dat door iedereen anders wordt beleefd. We worden immers ook allemaal oud op een andere manier. Ik onderstreep graag de complexiteit van dit boeiende levensstadium alsook het belang van een holistische aanpak voor een bevredigende pensioneringsbeleving. We kijken, met andere woorden, naar onszelf als mens in zijn totaliteit. We zijn als mens immers een eenheid: biologisch, psychologisch, sociaal en spiritueel.
In dit artikel licht ik slechts een tipje van de sluier op. Meer kan gelezen worden in het gelijknamig boek dat binnenkort verschijnt bij Liantis Consult.
Iedereen een ander levensverhaal
Sommige mensen kunnen niet wachten tot ze met pensioen zijn, om zo nieuwe uitdagingen aan te gaan en van het ‘nieuwe’ leven na het werk te proeven. Anderen zijn rouwig omwille van het feit dat de pensionering een feit is, omwille van welke redenen dan ook. Nog anderen vertikken het om op pensioen te gaan en storten zich verder in hun huidige of nieuwe job. Tot slot zijn sommige mensen al jaren uit de reguliere arbeidsmarkt verdwenen met positieve of negatieve impact op de kwaliteit van hun leven.
Het levensverhaal is voor iedereen anders. De context waarin mensen met pensioen gaan, is ook verschillend. Sommige mensen werden richting pensioen geduwd terwijl ze dit niet wilden. Anderen zijn omwille van ontslag, hervormingen of ziekte recent of langer thuis. De besluitvorming en de aanpassing aan het pensioen zijn voor iedereen anders en worden door iedereen anders beleefd.
Doorheen de jaren heb ik een aantal rode draden gezien bij de duizenden mensen die ik als maatschappelijk werker/gerontoloog kon begeleiden bij hun voorbereiding op pensioen op vlak van levenskwaliteit en psychosociale aspecten. Een aantal door mij opgebouwde inzichten deel ik graag hieronder.
De jaren tot aan je pensioen
Een onderzoek van de Koning Boudewijn Stichting (2012) heeft de veelbetekenende titel Vroeger nadenken over later. Uit het onderzoek bleek onder andere dat slechts 34% van de Belgen een levensproject heeft voor na het pensioen. Hieronder wat aanbevelingen hoe je zo’n levensproject zou kunnen vormgeven nog voordat het pensioen bereikt is.
- Denk na over de veranderingen die je zult ervaren na je pensioen. Het kan een grote aanpassing zijn om geen vastgestelde routine te hebben of niet meer dagelijks naar het werk te gaan. Overweeg hoe je structuur in je pensioenleven kunt brengen en wat je nodig hebt om betekenisvol door het leven te gaan.
- Ga in gesprek met je partner en/of dierbaren over de wederzijdse verwachtingen die er zijn aangaande de pensioenfase. Zorg ervoor dat jullie op dezelfde lijn zitten en elkaar ondersteunen in de ruime overgang naar een nieuwe levensfase.
- Identificeer interesses die je na je pensionering wilt nastreven. Het kan je helpen om een gevoel van betekenis, doel en zingeving te geven aan je leven.
- Denk na over hoe jij afscheid wil nemen van de werkvloer. Is het in alle stilte of met de grote trom? Het is belangrijk om daarover na te denken en je stem hieromtrent te laten horen bij personeelszaken. Het nemen van afscheid kan emotioneel zijn, vooral als je jarenlang met collega’s op een aangename manier hebt samengewerkt. Het hebben van informele bijeenkomsten met collega’s of het organiseren van een afscheidsfeestje kan dan helpen om deze overgang gemakkelijker te maken. Indien je liever, omwille van welke redenen dan ook, geruisloos verdwijnt: ook daarvoor aandacht hebben is belangrijk. Collega’s zijn geen vrienden, tenzij het voor de pensionering al vrienden waren: dan blijven het meestal vrienden.
- Denk na over de kennis, de wijsheid en de ervaring (jouw legacy – nalatenschap) die je hebt opgebouwd: laat je deze wijsheden en inzichten allemaal achter als je eenmaal met pensioen gaat? Of zal je deze wijsheden en inzichten op een of andere manier inzetten in het leven na je pensioen? Indien ja, hoe dan?
- Breng in kaart wat de top drie is van de zaken waar jij naar uitkijkt en waar je angstig, bang of bezorgd voor bent. Een persoon kan in de eerste fase na de pensionering vaak genieten van ontspanning, vrije tijd en een gevoel van vrijheid. Het kan een periode zijn waarin mensen nieuwe activiteiten verkennen. Er liggen echter ook angsten en bezorgdheden op de loer en die hebben vaak te maken met de negatieve beeldvorming die we hebben over ouder worden.
De eerste fase na je pensionering
Geniet van je zogenaamde ‘wittebroodsweken’. Geef jezelf de tijd om te wennen aan je nieuwe leven als gepensioneerde. Wees daarbij mild voor jezelf en sta jezelf toe om vakantie te nemen, niets te doen en eventueel te experimenteren met verschillende activiteiten en routines om te ontdekken wat het beste bij je past. In principe kunnen deze wittebroodsweken samengaan met verminderde stress, ontspanning, zelfzorg en exploratie, quality time met dierbaren en aanpassing. Besef wel dat potentiële (onverwachte) negatieve levensgebeurtenissen dit kunnen bemoeilijken, zoals een scheiding en ziektes of het heengaan van dierbaren.
- Geef het tijd om de aanpassing aan de pensioentransitie in al zijn glorie te beleven. Belangrijk daarbij is dat je vanop een afstand kan kijken naar de factoren die het proces van deze aanpassing helpen en welke deze blokkeren. Breng deze in kaart. Dit verhoogt het bewustzijn en het inzicht in jouw specifieke situatie.
- Het is belangrijk om te weten dat de wittebroodsweken na pensionering niet eeuwig zullen duren. Na verloop van tijd passen mensen zich aan hun nieuwe ritme aan en kunnen er andere uitdagingen en kansen ontstaan. Anticipeer op deze overgang en maak plannen voor een zinvolle dagindeling en een nieuwe continuïteit.
- Gun jezelf de tijd om je werk als het ware ‘uit je lijf en je brein te schudden’.
- Laat een zekere mate van ‘zwitserlevengevoel’ toe. Dit gevoel bestaat uit een onbekommerd en onbezorgd gevoel, vooral na het pensioen, gebaseerd op het vertrouwen dat men in financieel en ander opzicht een onbezorgd leven tegemoet gaat. Maar bereid je tevens voor op de toekomst en eventuele voorafgaande zorgplanning. Maak een relationeel en/of een financieel plan op waar nodig. Denk na over later en bereid je voor hoe en binnen welke context je ouder wilt worden (wonen, financiën, juridisch, fiscaal, etc). Je kan je hierin laten begeleiden indien wenselijk. Over het ‘zwitserlevengevoel’ schreef Frits de Lange (2008) een lezenswaardige beschouwing onder de titel ‘De armoede van het zwitserlevengevoel’.
Op safari door het leven tijdens je pensioen
Eenmaal de ‘ontgroening’ er is na het jaar pensioen (of langer), kan je nadenken over hoe je leven er kan uitzien. Op safari gaan door het leven na pensioen: het is veelal een boeiende periode in het leven van mensen. Andere mensen worden echter ook hier geconfronteerd met verlieservaringen en intensief zorgen voor dierbaren.
Algemene tips zijn: Blijf sociaal actief. Ga regelmatig voor jezelf na welke positieve of negatieve impact de pensionering heeft op je levenskwaliteit. Bekijk dit vanuit een holistisch perspectief. Meer bepaald is het goed om naar vier dimensies te kijken:
- Biologisch: omvat fysieke veranderingen die gepaard gaan met het ouder worden en pensionering, zoals bijvoorbeeld de afname van fysieke capaciteiten, veranderingen in gezondheid en welzijn en de impact hiervan op het ervaren van een gevoel van welzijn en het vermogen om deel te nemen aan activiteiten.
- Psychologisch: omvat de emotionele en cognitieve veranderingen die kunnen optreden tijdens de pensioneringsfase. Dit omvat het psychologisch aanpassen aan veranderingen in sociale netwerken en sociale relaties, omgaan met verlies van werkidentiteit, het omgaan met emotionele uitdagingen zoals bijvoorbeeld bezorgdheid omwille van de toekomst, angst voor ziekte van jezelf en dierbaren, verdriet omwille van dierbaren die wegvallen, zingeving en het zoeken naar betekenis en doel na pensionering.
- Sociaal: omvat veranderingen in sociale interacties, netwerken en relaties na pensionering. Dit omvat het aanpassen aan nieuwe sociale rollen, want we gaan meestal heus geen roleless life tegemoet. Het omvat ook het vinden van nieuwe sociale activiteiten en gemeenschapsbetrokkenheid, het eventueel omgaan met sociale isolatie en/of sporen van eenzaamheid en het onderhouden van sociale connecties die van invloed kunnen zijn op de levenskwaliteit na de pensionering.
- Spiritueel: omvat het verkennen van de betekenis en het doel in het leven, de ontwikkeling van een gevoel van zingeving en het verdiepen van de verbinding met iets dat groter is dan het individu. Dit kan onder andere betrekking hebben op het verkennen en het vinden van een gevoel van innerlijke vrede en voldoening na pensionering.
Het leven als roos
Het leven is als een roos. Een roos kan prachtig zijn maar heeft ook doornen. Dit zal niet anders zijn als we met pensioen zijn. Het is belangrijk dat we vroeger nadenken over later. Door een holistische pensioenvoorbereiding kunnen we ervoor zorgen dat de levenskwaliteit behouden en/of verhoogd wordt. Probeer dus de hierboven beschreven tips & tricks, die practice based zijn, in jouw leven binnen te laten en te omarmen. Tijdens praatcafés en workshops kan er verder op doorgegaan worden. Laat je hierin omringen en ondersteunen indien nodig. Verbondenheid met onszelf en met anderen is en blijft belangrijk.