Waardevol
Tour d’Amour is een interactieve voorstelling met verhalen en muziek die de levensverhalen van roze ouderen in de spotlight zet in bijvoorbeeld zorginstellingen, welzijnsorganisaties, bibliotheken, theaters en opleidingen. Het programma krijgt keer op keer positieve reacties. Inmiddels is het programma, dat begin 2014 van start ging, dan ook al 325 maal uitgevoerd. Een aantal waar menige voorstelling jaloers op is. Het succes zit in de combinatie van liedjes en persoonlijke verhalen. Het programma raakt mensen op verschillende niveaus: hoofd, hart en ziel. Een presentatie met grafieken en feiten is belangrijk, maar jaartallen en percentages ben je vaak al vergeten voordat je naar huis gaat. Passende liedjes en verhalen, verteld door ervaringsdeskundigen, blijven je wel bij. Tel daar het interactieve en improviserende karakter van het programma bij op, en er ontstaat maatwerk. Geen bijeenkomst is hetzelfde. “Het is een eyeopener!” Dat wordt regelmatig gezegd door bijvoorbeeld professionals en vrijwilligers in de zorg, maar ook door andere belangstellenden.
Onzichtbaar
Ook al gaan we er inmiddels van uit dat ruim 10% van de bevolking tot de lhbtiq+ groep behoort, toch geven veel medewerkers in zorg en welzijn aan geen roze ouderen te kennen. Het gesprek gaat dan over de vraag of die groep er werkelijk niet is of dat er andere zaken spelen. Veel roze ouderen, bijvoorbeeld in de leeftijdsgroep 75+, of jongere ouderen in een meer behoudende omgeving, groeiden op zonder rolmodellen en konden nergens antwoord vinden op hun vragen. “Ik voelde me wel anders, maar ik had er nog geen woorden voor”, hoorde ik vaak tijdens de interviews voor zowel het boek Stormachtig Stil, als Nieuwe Namen, levensverhalen van transgender ouderen.
Als men al iets hoorde, was het negatief. Het was ‘slecht, ziek, zondig en strafbaar.’ ‘Van de verkeerde kant’, was een veelzeggende uitdrukking. Niet van een ‘andere’, nee, van de ‘verkéérde’ kant. Die framing en het vaak ook werkelijk buitengesloten worden door familie, werkgevers, kerken en sociale omgeving, werkt levenslang door. Ook al hebben gelukkig veel roze ouderen uiteindelijk hun weg naar bevrijding en zelfacceptatie gevonden, de stemmen van vroeger klinken venijnig op de momenten van groter wordende kwetsbaarheid.
Angst voor afwijzing
“Ik heb mijn boekenkast gereorganiseerd. Al mijn vrouwenboeken op de achterste rij. De romans en detectives naar voren”, is een van de opmerkingen die ik vorig jaar bij Tour d’Amour hoorde van een lesbische vrouw van begin 50, die nog niet zo lang uit de kast was. Ze was bang voor de reactie van de thuiszorg en nog banger voor de reactie van haar vader.
Een oudere homoseksuele man gaf aan zijn homo-erotische schilderijen uit de lijsten te hebben gehaald, uit angst voor afwijzing van de thuiszorg. “Zie je het voor je? Ik alleen met een mij onbekende medewerker. Iedere dag een paar anderen. Straks zetten ze me onder een koude douche. Of erger.”
Deze schrijnende voorbeelden laten zien dat de angst voor afwijzing en onheuse behandeling diep zit. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat ongeveer 12% van de LHB-mannen en -vrouwen verwacht dat de zorgprofessionals niet goed kunnen omgaan met het feit dat ze op seksegenoten vallen. Een kleinere groep is bang dat ze minder goede zorg zullen ontvangen wanneer er bij zorgprofessionals bekend is dat ze LHB zijn (Kuyper, Verbeek-Ouddijk & van Campen, 2018). Uit onderzoek blijkt ook dat 30% van de respondenten discriminatie of vooroordelen heeft ervaren rond hun seksuele oriëntatie door zorgverleners die bij hen thuiskwamen (van Lisdonk & Kuyper, 2015; Hoekstra-Pijpers 2022). Zo meldde een homoseksuele cliënt dat zijn mannelijke verzorger had gezegd: “Ik ga geen homo wassen”, en was weggegaan.
Transgender personen ervaren helaas nog meer discriminatie en agressie. Een oudere transman vertelde: “Om de haverklap kwam er een verpleegster, zogenaamd om te kijken of de katheter nog goed zat, maar het was pure nieuwsgierigheid. Ze zeiden niks, vroegen niks, ze keken alleen maar. Dat was heel kwetsend, zeker als je doodziek bent en jezelf niet kunt verdedigen.” (van de Putte, 2020).
Het is dan ook van groot belang dat er niet alleen meer deskundigheidsbevordering op het gebied van seksuele – en genderdiversiteit binnen zorg- en welzijnsorganisaties komt, maar ook bij verpleegkundigen, huisartsen en studenten. Tour d’Amour is een van de manieren om kennis over te dragen, en door heel eenvoudige, menselijke verhalen, de achtergrond en belevingswereld van lhbtiq+ ouderen te leren kennen. Eigenlijk gaat de voorstelling over empathie, verbinding en het laten zien dat we meer overeenkomsten hebben dan verschillen. ‘Wie wil er níet gelukkig zijn?”, vraag ik wel eens. Ik zie de mensen dan wat schutterig om zich heen kijken. “Ja hèhè, iedereen toch!” Precies! Dus waarom zou je dat een ander niet gunnen.
Foto 1. Twee vertellers van Tour d’Amour, Magda en Remke
Dit soort eenvoudige stellingen zijn een interessante opening voor gesprek over de handelingsverlegenheid van medewerkers of persoonlijke normen en waarden versus de werkhouding. De prachtige liedjes, vertolkt door een professionele zanger, zorgen voor een adempauze waarin je op een andere manier kunt voelen en tot inzicht komt. “Door het programma moet ik ineens denken aan een oudere dame die ik in zorg heb. Ze zou zo maar in jullie verhaal passen. Niet getrouwd, geen kinderen. Nu pas realiseer ik me dat ze, in tegenstelling tot mijn andere cliënten, nooit over vroeger praat. Ik ga toch eens proberen, heel voorzichtig, naar haar levensverhaal te vragen”, aldus een zorgmedewerker.
Herkenning
Behalve dat het programma interessant is voor bijvoorbeeld professionals, studenten, buurtbewoners, kerkgangers en migrantenorganisaties, is Tour d’Amour ook een bron van herkenning voor roze ouderen. Dat blijkt onder andere uit onderstaand voorbeeld. Een ouderenadviseur had een van zijn cliënten, een dame van rond de tachtig, afkomstig uit een behoorlijk streng religieus milieu, uitgenodigd voor de Tour d’Amour. Tijdens een huisbezoek had zij hem toevertrouwd dat ze zich haar hele leven nergens thuis had gevoeld. Niet in groepen, niet op school, niet op het werk. Ze voelde zich onbegrepen en was vaak gepest, omdat ze op vrouwen valt. Na afloop van het programma vertelde ze dat ze voor het eerst in haar leven het gevoel had dat ze ergens bij hoorde. “Deze mensen, dat zijn mijn mensen!”
Foto 2. 300ste Tour d’Amour
Herkenning en acceptatie
Ook voor oudere ouders van lhbtiq+ personen brengt Tour d’Amour herkenning. Ouders en grootouders uiten een mengeling van trots en onzekerheid. We ontmoetten mensen die glunderend vertelden over hun ‘kleinzoon die eerst een meisje was.’ Of over ‘die twee meiden die zo’n prachtige bruiloft hadden.’
Maar we hoorden ook een moeder van 92 die vertelde dat ze gepest werd vanwege haar transgender dochter. “Als je iedere dag dat gefluister hoort ‘dat is de moeder van dat manwijf,’ doet dat pijn en blijf je op een gegeven moment op je kamer.”
Deze signalen, benoemd tijdens Tour d’Amour, werden opgepakt door de zorgmedewerkers. Men nodigde de dochter uit om haar verhaal te vertellen voor bewoners en medewerkers, organiseerden een foto-expositie en ging als team met elkaar in gesprek over diversiteit. Dit alles resulteerde in een excuus aan moeder en dochter van het groepje ouderen dat steeds lelijke dingen zei.
Ook hier zie je dat je het aloude spreekwoord ‘onbekend maakt onbemind’ door de juiste informatie en dialoog kunt ombuigen tot begrip en respect voor de ander. Met programma’s als Tour d’Amour, training en exposities over dit thema kun je laten zien dat ook queer mensen, net als iedereen, simpelweg zichzelf willen zijn. Het opvallende is dat we steeds vaker ouderen tegenkomen die zeggen: “Mij maakt het niet uit, als hij of zij maar gelukkig is!” Het is soms juist een deel van de jongere mbo-studenten, waaraan we gastcolleges geven en met Tour d’Amour naar toe gaan, die een negatieve houding hebben ten opzichte van alles en iedereen die afwijkt van de heteronorm.
Een tijdje terug ontmoetten we een dame van bijna 100 jaar oud. Ze had de hele voorstelling aandachtig zitten luisteren. Na afloop bracht een vrijwilligster haar in haar rolstoel naar ons toe. De oude dame pakte me beet en begon te huilen. “Ik was vroeger getrouwd met een man die homofiel bleek te zijn. Hij ontving zijn vriendjes thuis. Ik wist wat ze deden, maar ik kon er met niemand over praten. Had ik dat wel gedaan dan hadden ze gezegd dat ik bij hem weg moest gaan, maar dat wilde ik niet. Ik hield ondanks alles heel veel van hem.” Ze keek me aan, legde haar hand op mijn gezicht, en zei “ik heb er nooit over kunnen praten, maar deze middag ging het over mij! Nu kan ik het wel!” Eindelijk kwam het eruit, en had ze de moed zichzelf te bevrijden.
De herkenning komt niet alleen van (roze) ouderen. Ook queer jongeren geven aan zich gesteund te voelen door de verhalen van de senioren, onder het motto van ‘als zij het kunnen, kan ik het ook!’
Inclusie en exclusie
Uit bovenstaande voorbeelden blijkt dat er naast onwetendheid van de omgeving, ook nog veel onzekerheid is onder roze ouderen. Pas wanneer je je overal veilig genoeg voelt om op een gelijkwaardige manier mee te praten en te kunnen zijn zoals je bent, kun je zonder stress participeren in activiteiten, werk en vrijwilligerswerk. Daarom pleiten we ook voor meer aandacht voor seksuele- en genderdiversiteit binnen het onderwijs. Oefenen in respectvol samenleven kan immers niet vroeg genoeg beginnen. De uiting van de basisbehoefte om je zelf te kunnen zijn is een gedeelde verantwoordelijkheid.
Tijdens Tour d’Amour ontmoeten we ook weerstand. ‘Moet dat nou allemaal zo nodig?’ ‘Die regenboog dingen worden ons door de strot geduwd.’ ‘Het is toch helemaal niet nodig om naar iemands seksualiteit te vragen?’ Ook hier kunnen we met verhalen bruggen brouwen, dingen uitleggen en bespreekbaar maken. Want gaat het over iemands seksualiteit of over iemands identiteit? Het gaat om een leven met een partner waarmee iemand veel herinneringen gemaakt heeft. Daarin zit ook het verlangen om te kunnen delen. Ouderen vertellen graag over vroeger, maar jammer genoeg voelen veel roze ouderen nog altijd schroom om over hun levenspartner of genderidentiteit te vertellen. Ze vallen soms stil tijdens activiteiten in bijvoorbeeld wijkcentrum of zorginstelling. De stress om maar niet over hun gevoelens te praten, of de angst dat anderen merken dat zij tot de lhbti+ groep behoren, kan er zelfs voor zorgen dat ze zich terugtrekken, waardoor eenzaamheid nog feller op de loer ligt.
Ruimte voor liefde
Tour d’Amour maakt door middel van kunst, muziek en storytelling, de onzichtbaren zichtbaar. Een van de liedjes die soms tijdens de voorstelling door Guus Westdorp wordt gezongen is de klassieker van Toon Hermans.
Mijn liefdesliedje is gemaakt
Van lachjes die jij lacht
Van warme broodjes bij ‘t ontbijt
En kleine stukjes nacht
Van stiekem zitten kijken
Ik naar jou en jij naar mij
En van de appels op de tafelsprei
Hoe mooi zou het zijn als iedereen vrij over degene met wie hij of zij die broodjes eet zou kunnen vertellen. Die appeltjes en die lachjes gaan over ons allemaal.
Informatie over Tour d’Amour en de boeken van Eveline van de Putte:
https://evelinevandeputte.com/trainingen/tour-damour/
https://www.uitgeverijdebrouwerij.nl/boeken/stormachtig-stil/
https://www.uitgeverijdebrouwerij.nl/boeken/nieuwe-namen/
www.eenzwaluwindekamer.nl
Informatie over belangenorganisatie voor lhbtiq+ ouderen en Roze Loper:
https://www.movisie.nl/training/online-training-hoe-ondersteun-je-lhbt-ouderen-hulpvragen
www.rozezorg.nl
www.roze50plus.nl