Migrantenouderen: een vergeten groep
Er is op dit moment een maatschappelijke shutdown: tot 1 september mogen er geen evenementen doorgaan, musea, horeca, middelbare scholen en universiteiten blijven voorlopig dicht en de zorg- en welzijnsinstellingen hebben hun deuren moeten sluiten voor bezoekers. Het motto is ‘sociale onthouding’ (social distancing) door zoveel mogelijk thuis te blijven en bezoek te beperken. Deze maatregelen gelden voor iedereen, ongeacht leeftijd, gezondheid, sociaaleconomische- en etnische achtergrond. Echter, de impact ervan op het dagelijks leven kan voor mensen verschillend uitpakken en ook is er meer aandacht voor de ene dan voor de andere groep.
Vrij snel na de eerste coronamaatregelen ontstond er bezorgdheid over de situatie van vooral ouderen. Zij hebben een grotere kans om door het coronavirus ziek te worden of te overlijden, met onrust en angst tot gevolg. Gezellig met vrienden er op uit en knuffelen met de kleinkinderen zitten er voorlopig niet in en velen moeten verder zonder of met minder formele en informele zorg en praktische steun. Hoewel er een verschil is tussen ‘alleen zijn’ en ‘eenzaam zijn’, is de verwachting dat veel ouderen zich eenzamer voelen dan normaal.
Hierbij is het opvallend dat migrantenouderen – ook voor de coronacrisis een van de meest kwetsbare groepen ouderen – tamelijk weinig aandacht krijgen. Door de specifieke woon- en leefsituatie van migrantenouderen kunnen de gevolgen van het coronavirus en de genomen maatregelen anders en in sommige opzichten ernstiger zijn dan voor ouderen die in Nederland zijn geboren. Zo wonen vele migrantenouderen met meerdere personen in relatief kleine bovenwoningen in de grotere steden, hetgeen de kans vergroot om in aanraking te komen met het coronavirus. Vanwege de taalbarrière bestaat ook de kans dat ze niet alle of de juiste voorlichting rondom corona ontvangen, waardoor zij zich niet houden aan de maatregelen en aanwijzingen. De gevolgen van besmetting met het coronavirus kunnen bovendien ernstiger zijn omdat migrantenouderen een slechtere gezondheid hebben en de formele zorg voor hen minder toegankelijk is (Conkova & Lindenberg, 2018). En door het wegvallen van een bezoek aan de moskee, markt en dagbesteding – de belangrijkste activiteiten buitenshuis – lijkt hun sociale wereld wel erg klein te worden.
Maar wat speelt er zich nu daadwerkelijk af achter de deuren van migrantenouderen? Hoe groot is hun bezorgdheid, hoe gaan ze om met de maatregelen en welke gevolgen ervaren zij hiervan? Om deze vragen te beantwoorden zijn we in gesprek gegaan met 17 thuiswonende ouderen (60+) met een Marokkaanse achtergrond in Leiden. De gesprekken duurden zo’n 15 minuten en werden via de telefoon in Darija (Marokkaans Arabisch) gehouden. Om de anonimiteit van de deelnemers te waarborgen zijn fictieve namen gebruikt.
Bezorgdheid
Ten tijde van het interview waren alle deelnemers en hun families gelukkig nog corona-vrij. Ervaringen met de ziekte en eventuele specifieke zorgbehoeftes kwamen in de gesprekken dan ook niet aan de orde. Vrijwel iedereen gaf wel aan bezorgd te zijn. Sommigen uiten gevoelens van angst om zelf besmet te raken en te overlijden aan het virus. In de woorden van Mohammed:
“Het is normaal dat ik bang ben. Ook al ben ik al oud, maar niemand wil zo doodgaan.”
Anderen maken zich vooral zorgen om hun familie en vrienden en dit reikt verder dan degenen die letterlijk dicht naast hen staan. Zo zijn deelnemers zeer ongerust over hun familie in Marokko, zoals Ali vertelde:
“Ja, ik ben bang [voor familie in Marokko], heel erg. Maar ja, wat moet ik doen, zij zijn helemaal daar. Het is in de handen van God.”
De bezorgdheid over familie in Marokko heeft mede te maken met de inrichting van het Marokkaanse zorgsysteem in verschillende sectoren. De publieke sector is er voornamelijk om in de behoeften van de armen en de rurale bevolking te voorzien; de zorg is weliswaar gratis, maar beperkt aanwezig in bepaalde gebieden en de kwaliteit ervan veelal ondermaats. In tegenstelling tot de private sector, welke vooral wordt bezocht door de mensen met een hoog inkomen of een zorgverzekering (Boutayeb, 2006). Khadija verwoordde het als volgt:
“Als je daar [in Marokko] naar de dokter gaat, dan heb je geld nodig, snap je? Als je naar de dokter gaat die geld kost, dan zal het goed met je komen. Als je naar de dokter gaat die gratis is, die hebben het altijd druk en altijd tekorten. En altijd problemen.”
Vanwege het huidige inreisverbod is het tijdelijk niet mogelijk in Marokko begraven te worden. Dit baart sommigen grote zorgen, niet zozeer vanwege de band die zij met (familie in) Marokko hebben, maar om religieuze redenen. Ze zijn bang dat graven in Nederland uiteindelijk toch worden geruimd; eeuwige grafrust is een van de belangrijkste tradities binnen het Islamitisch geloof. Tevens zijn ze bang dat er geen smeekbeden voor hen zullen worden verricht als zij begraven worden in Nederland. Twee vrouwen formuleerden het als volgt:
“Ja dat is mijn pijn, ik denk te veel aan deze situatie. Het doet mij heel veel pijn dat overledenen niet meer in Marokko begraven kunnen worden.” (Karima)
“In Marokko, als jij langs de begraafplaats loopt dan doe jij een dua (smeekbede) voor de overledenen. Dat is heel mooi, zodat als Allah het wil jij het paradijs binnen gaat treden. In Nederland doet niemand een dua voor jou.” (Mina)
Andere deelnemers zouden het geen probleem vinden om in Nederland begraven te worden, mits het een islamitische begraafplaats is. Charif vertelde:
“Ik heb geen enkel probleem [om in Nederland begraven te worden], nee. Hier zijn mensen ook moslim. Ook al is het land van de Nederlanders. De aarde is van Allah en die begraafplaatsen zijn van de moslims.”
Opvolgen van de maatregelen
Hoewel het virus door de deelnemers als een beproeving van Allah wordt gezien, houden zij zich keurig aan de maatregelen. Zo wassen ze hun handen extra vaak en proberen ze contact met anderen zoveel mogelijk te vermijden. Ook geven de ouderen aan dat zij bewuster omgaan met hun eigen medicatie voor ziektes zoals hoge bloeddruk en diabetes. Zeinab zei hierover het volgende:
“Ze zeggen dat dit virus mensen die ziek zijn erg makkelijk pakt. Ik neem mijn medicijnen [voor suikerziekte] en ik vraag God om genade.”
Naast het wassen van de handen en het bijhouden van de persoonlijke hygiëne, wordt ook intensief huishouden als belangrijke maatregel genoemd om het coronavirus buiten te houden. Gegeven de traditionele taakverdeling binnen deze gezinnen, zijn het voornamelijk de vrouwen die dit benoemden, zoals Khadija:
“Niemand wil het virus krijgen, niemand wil ziek worden. Maar je moet je best doen, je moet opruimen en schoonmaken. Je moet de grond altijd dweilen, de deuren afnemen, de muren van de trap, de handvaten van de deuren, het toilet en de badkamers.”
Omdat hun beheersing van de Nederlandse taal beperkt is, worden ze voornamelijk door de kinderen maar ook door andere familieleden en vrienden (via WhatsApp) op de hoogte gehouden van de nieuwste ontwikkelingen en maatregelen rondom corona. Een belangrijke bron van informatie is bovendien de Marokkaanse televisie; vrijwel alle ouderen vertelden in het bezit te zijn van een televisieschotel en het nieuws omtrent het coronavirus via de Marokkaanse zenders te volgen. In de woorden van Yahya en Karima:
“Mijn kinderen bellen mij nog steeds op en dan vertellen ze mij wat ik moet doen. Dan zeggen zij, vader, je moet hier opletten of je moet dit doen.”
“In het Nederlandse nieuws gebruiken ze moeilijke woorden. Inmiddels hebben wij geleerd om Nederlands te spreken… maar het is erg lastig … dus wij volgen de Marokkaanse zender, die begrijpen wij goed.”
Sociale relaties en activiteiten
De meeste participanten hadden voor het coronavirus al een beperkt sociaal netwerk. De meerderheid van de familie van de participanten woont in Marokko en contact met vrienden en kennissen in Nederland blijft vaak oppervlakkig. Nu de belangrijkste bezigheden buitenshuis zijn weggevallen, is er een gebrek aan dagelijkse structuur. Een wandeling met vriend(inn)en in het park en een praatje op de markt, in de moskee of in het theehuis (mannen) missen zij het meest. Abdel vertelde:
“Heel erg veel kan ik niet meer doen. Ik kan niet lang buiten blijven, ik kan niet lang wandelen, ik kan niet naar de moskee gaan. Ik kan ook niet echt boodschappen doen… er zijn veel dingen die ik mis… het leven staat stil.”
Omdat veel ouderen het zeer jammer vinden dat zij niet meer naar de moskee kunnen gaan, is de moskee Imam Malik in Leiden begonnen met het live uitzenden van het vrijdaggebed en lezingen via Facebook. Veel ouderen gaven echter aan weinig verstand van smartphones te hebben, en zijn derhalve afhankelijk van hun kinderen om deze lezingen te kunnen volgen.
Voor de coronacrisis onderhielden veel van de Marokkaanse ouderen frequent contact met de kinderen en kleinkinderen. Normaliter komen dezen regelmatig op bezoek, in de weekenden is het hele gezin bijeen. Met de corona-maatregelen is ook dit veranderd, zo halen de deelnemers veelvuldig aan dat zij de gezamenlijke maaltijden met het gehele gezin missen. Samen dineren wordt als een belangrijke sociale gelegenheid gezien, waarin de vrouwen uitgebreid voor de kinderen en kleinkinderen kunnen koken. Bovendien wordt het gezamenlijk eten uit hetzelfde bord als een ‘warm’ en familiaal moment beschouwd. In de gezinnen waar de kinderen wel nog langskomen wordt steeds vaker uit aparte borden gegeten:
“Ook nu komen ze [de kinderen] nog langs, dan brengen ze de boodschappen en houden wij ons aan de maatregelen. De kinderen blijven op afstand en iedereen eet uit een apart bord.” (Rachida)
Samen met familie zijn staat ook centraal tijdens de Ramadan, de belangrijkste maand voor moslims. Gezamenlijk bidden in de moskee en samen eten tijdens de iftar (de maaltijd die tijdens de ramadan direct na zonsondergang wordt genuttigd om het vasten te verbreken) en het afsluitende Suikerfeest behoren, naar het zich laat aanzien, niet tot de mogelijkheden. Dit leidt tot grote zorgen onder de deelnemers. In de woorden van Ali:
“Er is geen Suikerfeest, geen ramadan, geen moskee…Normaal zijn elke vrijdag de kinderen en kleinkinderen hier. Dan gaan we samen het vasten verbreken, samen de iftar eten. Maar nu zullen wij alleen zijn. Een iftar zonder kinderen, dat is heel moeilijk. Ja, heel moeilijk.”
Persoonlijke ontmoetingen met andere familieleden en vrienden zijn er niet of nauwelijks meer. Twee van de deelnemers vertelden het als volgt:
“Ik krijg helemaal geen familiebezoek meer, niemand komt meer. Wij gaan naar niemand meer, helemaal niks.” (Mina)
“Zeg maar gerust dat ik niks meer kan doen… Je gaat niet naar je vriend toe om een kop thee te drinken, je kan ’s middags niet meer lekker eten bij iemand, je kan niet meer avondeten bij iemand.” (Mohammed)
WhatsApp wordt doorgaans gebruikt om toch in contact te blijven met familie en vrienden. Een enkeling gebruikt hier de functie van het videobellen voor, maar de meesten geven de voorkeur aan audiobellen. Degenen die niet of nauwelijks digitaal vaardig zijn, gebruiken vaak de inspreekfunctie.
Plannen om voor een aantal weken of maanden naar Marokko te gaan, waar velen jaarlijks naar uit kijken, zijn voorlopig ook in de koelkast gezet. Sommigen houden er zelfs rekening mee dat ze dit jaar hun geboorteland niet kunnen bezoeken. Asif vertelde:
“Als dit zo blijft, en alles blijft zo streng… Nee, dan is er geen Marokko voor ons dit jaar.”
Extra kwetsbaar?
Corona raakt ook Marokkaanse migrantenouderen hard, vooral op het emotionele en sociale vlak. Op het eerste gezicht lijken zij ernstiger getroffen te worden dan hun in Nederland geboren leeftijdsgenoten. Zo hebben zij te maken met twee extra vormen van bezorgdheid: die om familie in Marokko en het niet volgens de Islamitische traditie begraven te kunnen worden. Ook zijn hun toch al weinige sociale activiteiten buitenshuis, vrijwel geheel weggevallen. Bovendien lijkt het verruilen van persoonlijk contact voor digitale vormen van contact niet voor iedereen soelaas te bieden, aangezien zij veelal niet of onvoldoende digitaal vaardig zijn. Uit ons onderzoek blijkt echter ook dat religie een prominente rol speelt in hun leven. Eerder onderzoek heeft laten zien dat religie positief samenhangt met welbevinden. Dit geldt vooral voor de religieuze activiteiten in de privésfeer (Klokgieters et al., 2019). Ondanks bezorgdheid en sociale leegte kan religie hen houvast en kracht geven in deze onzekere tijden, maar ook rust door te accepteren dat er omstandigheden zijn waar men geen invloed op heeft.