Een oproep tot bewegen
Een gebrek aan bewegen vormt een risico voor de fysieke en mentale gezondheid. Het vergroot de kans op ziektes zoals Alzheimer, hart- en vaatziektes en kan depressieve klachten in de hand werken (Cunningham e.a., 2020). Meer bewegen, ook minder dan de norm, levert daarnaast sociale voordelen op (Pels & Kleinert, 2016). Het bewegen voor ouderen krijgt daarom al langer aandacht. Belangrijk hierbij is de constatering dat er niet alleen een verband is tussen hoeveel iemand te besteden heeft en diens gezondheid maar ook hoeveel men beweegt: hoe lager het inkomen, hoe minder sportparticipatie. Daarbij speelt niet alleen een financiële drempel, maar ook beperkte faciliteiten in de buurt en mogelijk minder behoefte en/of motivatie voor recreatief bewegen (Pederson e.a., 2021). Binnen aandachtswijken is in de laatste 20 jaar meer aandacht voor specifieke doelgroepen, waaronder ouderen met lage sociaaleconomische status, en worden initiatieven genomen om hen aan het bewegen te krijgen. In een vergrijzende samenleving, met alsmaar stijgende zorgkosten, is er extra druk om juist voor deze ouderen een beter passend beweegaanbod te creëren. Zeker omdat bekend is dat deze groep het minst beweegt van alle bevolkingsgroepen in Nederland (Dool, 2023).
Het blijkt echter niet eenvoudig om te komen tot een beweegaanbod dat aansluit op de behoeftes van deze ouderen. Naast een goede aansluiting bij de groep zelf is het daarbij ook belangrijk om aandacht te besteden aan een goede inbedding. In de gemeente Leusden is het project “Bewegend Buurten” opgezet om samen met én voor deze ouderen tot een passend en ingebed beweegaanbod te komen. De opbrengsten van dit project, en dan met name wat we geleerd hebben over de kenmerken waaraan een dergelijk aanbod moet voldoen, worden in dit artikel besproken.
Living Lab ‘Bewegend Buurten’
In het Living Lab ‘Bewegend Buurten’ werkten tussen juni 2023 en januari 2025 verschillende partners waaronder onderzoekers, de gemeente Leusden, sportaanbieders uit Leusden en een buursportcoach samen om de beweegparticipatie voor oudere inwoners uit wijk Akkerhoeve in Leusden te vergroten. Dit is een wijk met het laagste gemiddelde inkomen per persoon binnen deze gemeente (28.300 bruto per jaar) waarbij één op de drie bewoners ouder is dan 65. Een eerdere poging om in Leusden ouderen ‘in beweging te brengen’ (het GALM-project; www.galm.nl) is door de gemeente met excuus aan de buurtbewoners, die de wijze waarop voor dit project geworven werd als een ongevraagde inbreuk op de persoonlijke levenssfeer ervoeren, al kort na de start beëindigd.
In dit nieuwe project werden verschillende fases doorlopen om met betrokken ouderen te komen tot een structureel passend beweegaanbod. Eerst werd het bestaande aanbod in kaart gebracht en werd bij betrokkenen geïnformeerd naar deelname en belemmeringen. Vervolgens zijn vanuit een bestaande laagdrempelige wandelgroep kennismakingsactiviteiten aangeboden waarbij ouderen gratis konden aansluiten. Elke kennismakingsactiviteit werd in blokjes van vier weken aangeboden. Zo werd, naast het wandelen, een aantal keren een gratis les Aquavitaal aangeboden in het zwembad, lessen zelfverdediging gegeven en een serie Qi Gong sessies, een Oosterse beweeginterventie met focus op balans en ademhaling. De deelnemers evalueerden aan de hand van een evaluatieformulier (dat zelfstandig of met hulp van vrijwilliger ingevuld kon worden) deze kennismakingsactiviteiten na de laatste les. Hierbij werden positieve en negatieve punten in kaart gebracht van elke beweegactiviteit en ook gevraagd werd naar interesse om deel te nemen aan deze activiteit in de toekomst. Qi Gong werd door alle vijftien deelnemers positief ontvangen en is doorontwikkeld tot een losstaand beweegaanbod voor ouderen binnen de gemeente Leusden. Het project werd feestelijk afgesloten met een beweegfestival met aandacht voor zowel het plezier in het bewegen onder leiding van Olga Commandeur én met o.a. Qi Gong als één van de workshops. Daarnaast was er ook een lunch en een informatiemarkt waar verschillende stands het sport- en beweegaanbod binnen Leusden voor ouderen zichtbaar maakten. Ook was het mogelijk om informatie en hulp te krijgen bij het aanvragen van financiële steun voor sport en bewegen. Naar aanleiding van dit project is het (laagdrempelig) beweegaanbod voor ouderen structureel uitgebreid met de activiteit Qi Gong in Leusden.
Foto: Tina Bellemans
Opbrengsten van dit project
Succesvol beweegaanbod
Activiteiten met een lage intensiteit en instapdrempel werden positief beoordeeld door de deelnemers. Wanneer er geen of lage kosten zijn voor deelname, er geen extra materiaal (bijvoorbeeld specifieke sportkledij) nodig is en wanneer er geen hoge eisen aan sportieve/motorische vaardigheden of fysieke conditie zijn verbonden, ervaren de ouderen dit als uitnodigend (zie figuur 1). Daarnaast sluiten activiteiten met een deels ook functioneel karakter beter aan bij de behoefte van de deelnemers dan activiteiten waarbij het echt alleen om het bewegen zelf gaat. Zo werd het bevorderen van balans en mobiliteit tijdens Qi Gong positief ontvangen omdat het hen in hun dagelijks leven helpt bij, bijvoorbeeld, een kopje van de bovenste plank van de kast pakken. Deelnemers gaven verder aan dat het waardevol is als de activiteit ook een sociaal karakter heeft. Zij zagen het samen napraten bij een kopje koffie als een cruciaal onderdeel van het succes van een bijeenkomst. Naast de inhoud van de activiteit is ook de bereikbaarheid van de locatie erg belangrijk. Zo was er een duidelijke voorkeur voor activiteiten dichtbij, dus in de wijk zelf.
Een ander belangrijk aspect om een beweegaanbod als succesvol te kunnen ervaren door ouderen, is de mate waarin aanbieders aansluiting vinden bij de ouderen. Kennis op sport-specifiek vlak, maar ook doelgroep-specifieke kennis, bleek belangrijk om de activiteit goed aan te kunnen bieden. Het beweegaanbod voor ouderen die weinig te besteden hebben heeft een andere insteek en begeleiding nodig dan een regulier aanbod bij actieve ouderen. Zo werkt het contraproductief wanneer de focus alleen ligt op het sporten. Beter is een meer gemengd aanbod, waarbij men niet vreest over de eigen grenzen te hoeven gaan, fysiek en/of mentaal. Belangrijk hierbij is dat de aanbieder op de hoogte is van de wensen van (doelgroep) ouderen en ook van de veelvoorkomende problemen die samen kunnen gaan met een lage sociaaleconomische status, zoals chronische ziektes, eenzaamheid en schulden. Wanneer een begeleider van de beweegactiviteit merkt dat hij of zij vast dreigt te lopen omdat deze problemen spelen en dit het contact en de deelname van ouderen in de weg staat, is het goed dat specialisten met kennis op zowel het vlak van bewegen als op het vlak van zorg – zoals oefentherapeuten en psychomotorische therapeuten – geconsulteerd worden. Voor een overzicht van de karakteristieken van een succesvol beweegaanbod: zie figuur 1.
Figuur 1: karakteristieken van een succesvol beweegaanbod volgens de deelnemers
Aandachtspunten voor gemeentes en sportaanbieders
Het ontwikkelen en structureel aanbieden van een dergelijk beweegprogramma is enkel mogelijk door de directe betrokkenheid van de ouderen en verschillende partners binnen het brede netwerk van sport, welzijn en zorg in de gemeente, zoals welzijnsorganisaties, buurthuizen, huisartsen, fysio’s, sportaanbieders. De buurtsportcoach (BSC) heeft als verbinder een belangrijke rol. Zo informeert de BSC als centrale figuur over het beweegaanbod en is hij of zij de verbindende link die weet hoe sport, welzijn en zorg elkaar kunnen ondersteunen én hoe ze naar elkaar kunnen doorverwijzen. Daarbij kan de BSC zorgen voor de warme overdracht. Hierdoor kan er sneller geschakeld worden naar een gepaste oplossing voor de ouderen: of het nu gaat om een beweegaanbod op maat, het aanvragen van hulp voor financiële steun voor sporten – in het geval van Leusden was er een speciale sportpas – of mogelijk doorverwijzing van of naar gepaste hulp/ondersteuning wanneer dit nodig of wenselijk is. Zo kunnen bijvoorbeeld welzijnsorganisaties, huisarts- of fysiopraktijk doorverwijzen naar beweegaanbod in de wijk, of omgekeerd.
In het verlengde van dit laatste wordt aanbevolen om een actueel en toegankelijk overzicht van het beweegaanbod te creëren en beschikbaar te stellen, inclusief de kosten, benodigdheden en mogelijk intensiteit. Hierdoor kan het doorverwijzen naar een geschikt beweegaanbod makkelijker verlopen. Ook het expliciet vermelden van hoe en waar financiële steun is aan te vragen, is aan te bevelen. Oog hebben voor mogelijke multi-problematiek, zoals bijvoorbeeld laaggeletterdheid, is eveneens nuttig. Er zijn hiervoor dus twee kanalen nodig: ten eerste een digitaal loket waarbij het aanbod én de extra ondersteuning te vinden is, en ten tweede een fysiek loket waar informatie in gespreksvorm kan aangeboden worden en hands-on ondersteund kan worden bij onder andere het aanvragen van de financiële steun.
Bepaal een passend beweegaanbod niet voor maar samen met ouderen
Een passend beweegaanbod voor ouderen die weinig te besteden hebben is cruciaal om deze doelgroep meer te laten genieten van de gezondheidsvoordelen en sociale opbrengsten van bewegen (Pedersen, e.a., 2021). Hierbij is het belangrijk om bij het vormgeven van het aanbod oog te hebben voor de doelgroep en daarop aan te sluiten. Zowel de activiteit als de aanbieder zijn doorslaggevend. Een succesvolle activiteit voor deze groep moet laagdrempelig zijn wat betreft intensiteit, kosten en bereikbaarheid en een sociaal karakter hebben. Deze inzichten sluiten aan bij de inzichten van Devereux-Fitzgerald e.a. (2021). Daarnaast is de begeleider ook een belangrijke schakel, want hij of zij wordt geacht sporttechnische én doelgroepspecifieke kennis, attitudes en vaardigheden te bezitten. Dit laatste omvat inzichten en vaardigheden zowel op het vlak van begeleiding van ouderen als wat betreft de mogelijke bijbehorende problematiek, zoals bijvoorbeeld eenzaamheid, chronische ziekten en laaggeletterdheid. De buurtsportcoach heeft een sleutelrol wat betreft de zichtbaarheid van het aanbod en de inbedding van dit aanbod. Het beschikbaar stellen van een overzicht met relevante informatie over het aanbod (intensiteit en kosten) is belangrijk. Ook is het belangrijk om sport, welzijn en zorg actief met elkaar in verbinding te brengen en te houden. Op deze manier wordt de toegankelijkheid tot het aanbod gestimuleerd en vergroot.
Bewegend Buurten is met steun van Zon Mw en Sportinnovator uitgevoerd. Het project vond plaats binnen het programma MOOI, de Living Labs Sport en Bewegen Lage SES, projectnummer: 109100122100010.