Het begrip ‘beeld’ en ‘beeldvorming’
Wat is een beeld? Een beeld kan worden opgevat als een mentale voorstelling, een plaatje dat ergens in het geheugen ligt opgeslagen. Maar een beeld kan ook nog anders worden opgevat, namelijk als een opvatting of een norm (Penninx, 1995).
Het Van Dale woordenboek omschrijft beeldvorming als volgt: “de geleidelijk ontstaande opvatting over iets”. Volgens de onderzoeksgroep Gender Studies van de Universiteit Utrecht is beeldvorming een proces, iets dat geleidelijk aan ontstaat, waarbij een ding, een evenement of een ervaring wordt gekoppeld aan of wordt verweven met een mentaal denkbeeld. Soms kan beeldvorming op vooroordelen over mensen en stereotypering. Beeldvorming is een wisselwerking tussen concrete beelden aan de ene kant en mentale denkbeelden, ideeën en gedachten aan de andere kant. Hoe die beelden er uitzien en op welke manier we daarover nadenken, is volledig afhankelijk van de context waarin ze geplaatst zijn. Deze context is sociaal, cultureel en historisch bepaald, wat bepaalde normen en waarden met zich mee brengt (Gender Studies, 2016).
Het perspectief van ouderen: een kwalitatief onderzoek
We hebben een onderzoek uitgevoerd, met het doel om te achterhalen welk beeld van ouderen en van ouder worden leefde bij deelnemers van zogeheten POWER workshops. POWER is een project voor senioren dat hen de mogelijkheid biedt om over ouder worden, kansen en mogelijke uitdagingen met elkaar te praten, elkaar te inspireren en concrete stappen te zetten die passen bij hun levensfase. Deelnemers doen mee aan een serie van workshops, waarin zij met elkaar in gesprek gaan over hoe zij in het leven staan en waar hun interesses en behoeften liggen.
Om een rijk en zinvol antwoord op de onderzoeksvraag te krijgen, werden verschillende methoden gebruikt, zoals individuele interviews, focusgroepen (groepsdiscussies onder leiding van de onderzoeker), en observaties (van de workshops). Twee locaties deden mee aan het onderzoek: Zutphen en Zeist met in totaal 24 deelnemers. De onderzoeksgroep bestond uit veertien deelnemers van POWER workshops, vier begeleiders en zes ex-deelnemers en ex-begeleiders. Er waren zes mannen en zeventien vrouwen in leeftijd variërend van 53 tot 80. Sommigen werkten nog (zeven deelnemers) en anderen waren met pensioen of waren gestopt met werken. De onderwerpen van de interviews waren: hoe worden oudere mensen benaderd bijvoorbeeld vanuit de familie en de maatschappij, en welk beeld van ouderen en ouder worden hebben de deelnemers zelf. De interviews en focusgroepen zijn letterlijk getranscribeerd. De transcripties werden uitvoerig en systematisch geanalyseerd.
Beeld van ouder worden en ouderen
Betekenis van ouder worden
De associaties met ouder worden bleken heel verschillend, soms positief en soms juist negatief. Aan de ene kant wordt het ouder worden gezien als “heel erg genieten”, “mobiel blijven, actieradius…”,“vrijheid in keuzes maken, het niet meer moeten”, of “acceptatie” en aan de andere kant als “ongemakken, vallen, je lijf verandert, alles is moeizaam”, “stijfheid”, of “minder jaren voor je… het leven is eindig”.
In ieder geval waren deelnemers, ex-deelnemers en begeleiders het ermee eens dat ouder worden veranderingen in je leven brengt en je perceptie van de wereld verandert. Je moest jezelf aanpassen aan nieuwe situaties, aan je nieuwe lijf. “Je lichaam gaat zeker veranderen en je moet inleveren en accepteren”.
Ervaringen met ouder worden
Figuur 1 illustreert voordelen en nadelen van ouder worden die door de onderzoekdeelnemers werden genoemd. Onder de positieve ervaringen met ouder worden waren: de vrijheid hebben om eigen keuzes te maken, een stabiel pensioen hebben, het relativeren, veel kennis en ervaring hebben, het rustig kijken naar dingen om je heen en niets meer moeten, bewuster zijn van jezelf en meningen van anderen minder belangrijk vinden. De deelnemers zagen ook de nadelen van ouder worden, maar hadden er vertrouwen in dat ze die konden accepteren (zie figuur 2). Zij wezen erop dat het ouder worden overeenkomt met het betreden van een levensfase met veel beperkingen en veranderingen van het lichaam, afhankelijkheid en de afname van je sociale netwerk.
Figuur 1. Voordelen en nadelen van ouder worden
Beeld van het eigen ouder worden en ouderen
Uit het onderzoek bleek dat het beeld van ouder worden dat de deelnemers hadden voornamelijk positief is. De deelnemers wilden zelf bij het ouder worden graag zo lang mogelijk actief, zelfstandig en gezond blijven en ze verwachtten dat ze dat ook kunnen: “Eigenlijk best een positief beeld… ik probeer iets te maken van mijn leven… Ook open staan voor dingen om mij heen, interesse hebben in andere mensen”. Zij willen graag genieten van het leven en nieuwe uitdagingen en voordelen van ouder worden ervaren. Figuur 2 laat zien hoe de onderzoekdeelnemers het beeld van ouder worden hebben beschreven en welke woorden zij daarbij gebruikten (zie figuur 2).
Figuur 2. Beeld van ouder worden
Ondanks het positieve beeld van het eigen ouder worden dat de deelnemers beschreven, werden ouderen in het algemeen door de deelnemers gezien als passief, eigenwijs, egoïstisch, rimpelig, en klagerig (zie figuur 3). Positieve eigenschappen die werden genoemd waren: grijs, wijs, ervaren, vrij en rustgevend. Het lijkt erop dat de deelnemers ouderen percipiëren als een groep met veel kenmerken en stereotypen in het maatschappij leven.
Figuur 3. Kenmerken van ouderen
De positieve aspecten van het ouder worden verwijzen naar levenservaring en wijsheid van ouderen, terwijl negatieve aspecten vooral verwijzen naar gegeneraliseerde persoonlijke eigenschappen en de aftakeling die vaak inherent zijn aan de lichamelijke veroudering.
Beeld van ouder worden in Nederland en rollen van ouderen in de familie en maatschappij
Te negatief beeld?
Opvallend was dat de deelnemers dachten dat de rol van ouderen in de familie en de maatschappij niet zo belangrijk en actief was als hij zou kunnen zijn. Ouderen hebben nog meer te bieden voor de maatschappij: kennis, levenservaring, deskundigheid. Ouderen kunnen veel meer betekenen voor de gemeenschap en maatschappij dan wat zij nu doen. Sommigen verweten ouderen daarin een zekere mate van passiviteit. De deelnemers noemden: “Binnen de maatschappij vind ik dat het een te passieve rol is. We laten ons echt een beetje wegduwen…”. “De groep ouderen kan zorgen dat er voor hun eigen leeftijdsgenoten echt iets opgezet gaat worden en niet alleen maar terugvallen op of wijzen náár…. ouderen kunnen ook een hele verbindende factor zijn. In familie, in gezinsverband en maatschappij…”. “Zij (ouderen) moeten blijven bewegen in de maatschappij… zij kunnen blijven helpen, en van waarde zijn voor anderen”.
Volgens de deelnemers is het beeld van ouder worden en ouderen in Nederland nog steeds vooral negatief, hoewel dat bij hen zelf niet zo was. Ouderen kosten alleen maar geld, zijn kwetsbaar, ziek en hulpbehoevend, hebben geen waarde voor de maatschappij; dat zouden de heersende beelden zijn.
Deelnemers maakten grappen over de belangrijke rol van ouderen en vooral over hun financiële mogelijkheden in Nederland: “Nou kijk, het verhaal is simpel, als alle ouderen morgen hun portemonnee helemaal dichthouden een maand lang, dan is Nederland failliet”.
Een kentering in de beeldvorming?
Het beeld van ouder worden en ouderen in de maatschappij is wel aan het veranderen, aldus de deelnemers van POWER. Er zijn positieve veranderingen in de maatschappij, nieuwe initiatieven en activiteiten voor ouderen; er komt meer aandacht voor ouderen. Voor sommige deelnemers van POWER en de begeleiders, was “de vitale oudere” het beeld van ouderen dat overheerst in Nederland. Dit beeld wordt ook vooral voorgesteld in de media. Zij vonden dat dit beeld van actieve en vitale ouderen vaak in tegenspraak is met dat van de kwetsbare en eenzame ouderen, die er ook zijn.
Deelnemers verwezen soms naar zichzelf als lid van een bepaalde generatie en kenden die generatie bepaalde waarden toe. Ouderen van nu vormen de generatie van de babyboomers en dat betekent de generatie die op eigen wijze kleur geeft aan de levensfase “ouder worden”. Ze zijn namelijk gewend om eigen vrijheden en keuzes te verkennen. Zelfregie, controle en eigen verantwoordelijkheid staan dichtbij ouderen. De babyboomers blijven ook actief na pensionering. Ze bewegen, doen vrijwilligerswerk, proberen deel te nemen aan hun gemeenschap (bijvoorbeeld deelname aan de activiteiten in de buurt, lid zijn van organisaties) en ze genieten van de kleinkinderen.
De deelnemers hadden zelf geen last van een negatief beeld van ouderen en ouder worden dat in de maatschappij leefde. Hun eigen beeld van ouder worden was overwegend positief. Opvallend was dat de deelnemers zichzelf niet als ouderen zagen. Zij voelden zich nog jong. Bovendien waren de meeste deelnemers aan ons onderzoek actief en vitaal. Zij maakten een zelfredzame indruk en leken zich bewust van het verouderingsproces. Er waren onder hen geen kwetsbare, geïsoleerde of eenzame ouderen die hulp en steun zochten. Dat heeft uiteraard hun beeld van de besproken onderwerpen gekleurd.
Ouder worden en ouderdom: een levensfase als een andere
Er kan geconcludeerd worden dat het beeld van ouder worden van de onderzoekdeelnemers voornamelijk positief was, al benoemden zij ook negatieve kanten. Ouderdom is een levensfase, net als kindertijd of volwassenheid. Deze nieuwe levensfase heeft zijn voor- en nadelen, er zijn positieve en negatieve ervaringen. Deze denkbeelden tonen aan dat meer onderzoek en aandacht voor positieve aspecten van veroudering op zijn plaats is. Rekening houdend met ideeën en ervaringen van de onderzoekdeelnemers en de bestaande literatuur en praktijk, kunnen er veel dingen gedaan worden om ouderen bij de samenleving te betrekken, in beweging te brengen, te motiveren en daardoor ook sociale isolatie en eenzaamheid te verminderen en misschien ook het beeld van ouderen en ouder worden te veranderen. Gedacht kan worden aan de organisatie van bijeenkomsten en activiteiten voor ouderen, ouderen betrekken bij het implementeren van de programma’s en projecten die gericht op ouderen zijn, generaties bij elkaar brengen (jong en oud). Ouderen kunnen bijvoorbeeld hun levenservaring delen. Wat belangrijk is, is dat men naar ouderen gaat luisteren; naar wat zij zelf willen en naar waar hun behoeften liggen.