Wat zijn assistentiewoningen?
Assistentiewoningen (AW) zijn bedoeld voor mensen van 65 jaar of ouder, die ervoor kunnen kiezen om in hun eigen buurt oud te worden met het nodige comfort en de nodige voorzieningen. Het woonzorgdecreet van 13 maart 2009 en het Besluit van de Vlaamse Regering (BVR) van 12 oktober 2012 definiëren een groep van assistentiewoningen (GAW) als een individueel aangepaste woning of wooneenheid waarin de bewoner zelfstandig verblijft en een beroep kan doen op zorg en dienstverlening. De Vlaamse overheid geeft ouderen zo meer kansen om in een aangepaste, rolstoeltoegankelijke flat te kunnen wonen en hulp te kunnen inroepen in crisissituaties. Assistentiewoningen zijn dus de opvolgers van de serviceflatgebouwen en woningcomplexen met dienstverlening.
Erkenning
Assistentiewoningen kunnen een erkenning aanvragen bij het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, maar zijn daar niet toe verplicht. Ze moeten dan wel voldoen aan de erkenningsvoorwaarden. Alleen bij een erkende assistentiewoning weet de bewoner zeker dat de woning voldoet aan alle wettelijke vereisten. Een niet-erkende groep van assistentiewoningen moet zich enkel aanmelden bij Zorg en Gezondheid.
Vijf zaken moeten zeker aanwezig zijn om erkend te worden:
- Een noodoproepsysteem, waarmee een noodoproep 24 uur op 24 onmiddellijk beantwoord wordt;
- Crisiszorg waarbij de aanvrager in een noodsituatie binnen de 30 minuten aangepaste zorg krijgt;
- Overbruggingszorg: indien na de crisiszorg bijkomende zorg nodig is, dan wordt die geregeld als overbrugging tot de persoon zelf hulp kan zoeken en kiezen bij een thuiszorgdienst naar keuze;
- Een woonassistent bij wie de bewoners met al hun problemen en vragen over wonen en zorg terecht kunnen.
- Een gemeenschappelijke ontmoetingsruimte waarvan de bewoners gebruik kunnen maken voor activiteiten en sociale contacten.
Programmatiecijfers
Het woonzorgdecreet van 2009 schafte de programmatiecijfers af. Het loslaten van deze programmatie impliceert dat iedere initiatiefnemer overal in Vlaanderen assistentiewoningen kan bouwen. Dit zet de deuren open voor een onbeperkt aantal initiatieven en wekt een vrees voor wildgroei in de hand. Zo is slechts 9% van alle assistentiewoningen in Gent eigendom van het OCMW. Anderzijds kunnen lokale besturen zo zelf accenten leggen en een beleid uitstippelen op maat van de stad of gemeente. Dat is alleen mogelijk als alle gemeentelijke diensten die betrokken zijn bij wonen, stedenbouw en ouderenbeleid, dezelfde taal spreken en een gezamenlijke visie uitdragen.
Betaalbaarheid
Naast het vraagstuk van programmatie, is ook de kwestie van de betaalbaarheid een prangend thema. Wonen in een GAW is niet voor iedereen weggelegd. Minder kapitaalkrachtige personen kunnen zich vaak geen assistentiewoning veroorloven, ook al bestaan er assistentiewoningen in alle maten en kleuren. Gemiddeld kost een assistentiewoning in Vlaanderen gemakkelijk tussen 30 en 40 euro per dag (voor huur en basisdienstverlening). 73% van de Gentse assistentiewoningen wordt verhuurd volgens het systeem van dagprijs.
Het wegvallen van de programmatienormen zet de deuren open naar een wildgroei van GAW. Het aanbod van GAW door projectontwikkelaars swingt de pan uit, onder het mom van een wijze investering in de oude dag. Senioren met kapitaal hebben de dag van vandaag diverse mogelijkheden om hun oude dag te verzekeren: een assistentiewoning aankopen met de belofte van een hoog rendement (hetzij een vergoeding als ze de flat niet zelf bewonen, hetzij een vermindering in de huurprijs als ze er wel zelf wonen). De intrest die projectontwikkelaars beloven klinkt mooi, maar vaak is het onduidelijk wie het risico op leegstand draagt.
Daarnaast bestaat ook het systeem van obligaties met woonrecht waarbij de senior het woonrecht van de assistentiewoning koopt, maar niet belast wordt met de nadelen van het eigenaarschap. Beide voorgaande systemen worden gebruikt om het privékapitaal dat er is bij senioren, te activeren en in te zetten voor de bouw van GAW.
Consequenties op langere termijn?
De aankoop van een assistentiewoning of obligatie is duur, dus is het van het allergrootste belang dat senioren goed geïnformeerd zo’n aankoop kunnen overwegen. Wat de consequenties op lange termijn zijn, is nog onduidelijk. Wie draagt bijvoorbeeld het risico op leegstand? Wat gebeurt er met de huurder als de eigenaar van een assistentiewoning plots zelf in het appartement wil wonen? Hoe en door wie wordt de zittende huurder begeleid naar een nieuwe assistentiewoning? Welke garanties zijn er? Wat velen niet beseffen, is dat er naast de prijs voor de genotscomponent (= huurprijs), ook nog een bedrag verschuldigd is voor de basiszorg- en dienstverlening. Zoals in andere gemeenten, zijn er ook in Gent de eerste signalen van leegstand. Het gaat dan vooral om de duurdere assistentiewoningen. Er is nog geen zicht op het feit of eigenaars het appartement doorverkopen na tegenslag.
Sociale assistentiewoningen
Voor minder gegoede senioren laat het decreet toe dat sociale huisvestingsmaatschappijen sociale assistentiewoningen bouwen. De bewoners ondertekenen twee overeenkomsten. Aan de sociale huisvestingsmaatschappij betalen ze de huurprijs, die berekend wordt volgens het kaderbesluit sociale huur en gebaseerd is op hun inkomen. Aan de dienstverlener/beheerinstantie betalen ze een vergoeding voor de dienstverlening die ze krijgen.
Deze mogelijkheid is nog te recent om de voor- of nadelen op lange termijn te kunnen inschatten. De sociale assistentiewoningen bieden dan wel een antwoord op de betaalbaarheid, maar momenteel zijn er nog heel wat hiaten in de betreffende regelgeving (decreet GAW en kaderbesluit sociale huur) om het hele systeem waterdicht te krijgen. De betrokken kabinetten maken hiervan werk in het najaar van 2018. Een voorbeeld: woonrecht primeert op zorg, wat betekent dat als mensen niet meer zelfredzaam zijn (voorwaarde voor een assistentiewoning) alleen de sociale huisvestingsmaatschappij (SHM) die de wachtlijst beheert, de persoon in kwestie kan opzeggen. Een open en transparante communicatie tussen beide partijen, de dienstverlenende instantie en de SHM, is daarom een must.
Hoe zit het nu in Gent?
Gent trekt volop de kaart van de erkende GAW. De Vlaamse overheid volgt dit voorbeeld en neemt in de wetswijziging op dat enkel erkende GAW mogelijk zijn vanaf 2019. In 2018 beheert het OCMW Gent 154 woongelegenheden op maat van senioren. Het zijn, op één project na, allemaal erkende GAW. Op korte termijn komen er 30 GAW bij. En als eerste OCMW in Vlaanderen investeert Gent ook in een co-housingproject voor ouderen (9 woongelegenheden). Daarnaast staat het OCMW Gent in voor de dienstverlening van 19 sociale assistentiewoningen. In de loop van 2019 komen er nog 15 sociale assistentiewoningen bij.
Voor alle GAW van het OCMW Gent geldt dezelfde missie-visie: Bewoners wonen zo lang mogelijk zelfstandig en kwaliteitsvol in hun assistentiewoning. Dankzij de beschermende omgeving en ondersteuning blijven ze optimaal participeren aan de samenleving. De bewoner regisseert zelf zijn leven. We stimuleren bewoners om elkaar te helpen, actief te blijven, sociale contacten te onderhouden. Kwaliteitsvolle dienstverlening door gemotiveerde medewerkers is een must.
Studie ‘Ruimte voor Ouderen’
Om voor elke senior een passend woonaanbod in de vertrouwde wijk te garanderen, werd de studie ‘Ruimte voor Ouderen’ opgemaakt, een samenwerking tussen de stedelijke dienst Wonen, Stedenbouw, de toegankelijkheidsambtenaar en het departement Ouderenzorg van het OCMW Gent (http://www.ocmwgent.be/OCMW/wonen-voor-senioren/Wonen-met-hulp/Assistentiewoningen.html).
Voor 2017 bedraagt het aandeel 65-plussers in Gent 16,5% of 42.761 personen. Voor 80-plussers is dat 5,4% of 14.116, respectievelijk(http://www.statistiekvlaanderen.be/). Daarmee scoort Gent procentueel beduidend lager dan het Vlaamse gemiddelde, waar het aandeel 65-plussers 19,8% bedraagt en 6% bij de 80-plussers. Maar de Gentse cijfers geven een vertekend beeld. Doordat Gent een sterke instroom van jongvolwassenen kent, blijft het aandeel 65-plussers nagenoeg gelijk. Maar in absolute cijfers stijgt het aantal 65-plussers tussen 2017 en 2030 met bijna 17% (de babyboomgeneratie). Bij de 80-plussers laat die stijging zich pas voelen na 2030. De uitdagingen zijn dus niet min.
De studie bracht de toestand in de 25 Gentse wijken in kaart. Welk aanbod is er voor senioren, zowel voor wonen als qua retail, openbaar vervoer, aangepaste hulp- en dienstverlening? Of anders gezegd: welke wijken zijn levensloopbestendig? Zo bleek dat er in een 10-tal wijken onvoldoende voorzieningen waren voor ouderen. Het uitgangspunt daarbij is een behoefte van 3 assistentiewoningen per honderd 60-plussers. Die resultaten vormden de input voor een grootschalige bewustwordingscampagne bij projectontwikkelaars, vastgoedmakelaars en zorgactoren, met een uitnodiging om met elkaar in dialoog te gaan. Rekening houdend met de nulmeting in 2012 en alle GAW-projecten die in de pijplijn zitten, mag men stellen dat de hiaten grotendeels zijn weggewerkt. Inzetten op de juiste formule in de juiste wijk blijft een constant aandachtspunt.
Sociale assistentiewoningen
Qua betaalbaarheid is Gent één van de voorlopers van de sociale GAW. In het najaar van 2017 opende het eerste complex van 19 sociale GAW en diverse projecten staan nog op stapel. Gent ontwikkelde, als één van de enige besturen, een premie voor AW (http://www.ocmwgent.be/OCMW/wonen-voor-senioren/Wonen-met-hulp/Assistentiewoningen/Assistentiewoningen-Premie-voor-assistentiewoningen.html). Hierbij geldt als uitgangspunt dat een persoon, na het betalen van de huur en basisdienstverlening voor zijn AW, nog een vrij besteedbaar inkomen van +/- 780 euro per maand overhoudt. Dit instrument proberen we als hefboom te gebruiken naar projectontwikkelaars van erkende GAW om in hun projecten eveneens een aantal betaalbare AW te voorzien.
GOLLD
Bijkomend wordt gezocht naar een mogelijkheid om nieuwe (sociale) woningen te laten bouwen via het GOLLD (Gentse Ontwerpen LevensLoopbestendig Design)-principe (http://www.ocmwgent.be/OCMW/wonen-voor-senioren/zelfstandig-thuis-wonen/Levensloopbestendig-bouwen-GOLLD.html). Deze woningen beantwoorden aan bepaalde criteria rond aanpasbaar en aangepast wonen. Op termijn wordt ernaar gestreefd woningen maximaal GOLLD te maken zodat verhuizen naar een GAW omdat de huidige woning niet aangepast is, niet langer noodzakelijk is. Het is niet onze betrachting GAW overbodig te maken, maar wel om mensen langer betaalbaar thuis te kunnen laten wonen. Betaalbaar omdat in deze levensloopbestendige woningen de dienstverlening op afroep gebeurt en er dus alleen moet betaald worden voor datgene wat men effectief gebruikt.
Diversiteit
In alle GAW streeft OCMW Gent naar een gelijkaardige werkwijze. Rode draad hierbij is onze missie-visie. Door de variatie aan woonvormen zijn er in de diverse GAW toch verschillen. De traditionele GAW bestaat uit individuele flats en beoogt goed nabuurschap, terwijl in het groepswonen het groepsgevoel primeert en de bewoners een vzw vormen die instaat voor het beheer.
Ook op financieel vlak is er diversiteit. In de sociale GAW betalen bewoners een huurprijs volgens hun inkomen. Aan de andere kant van het spectrum proberen we via obligaties met woonrecht privékapitaal te activeren om GAW te realiseren. De premie voor assistentiewoningen is vaak een duwtje in de rug voor ouderen die om financiële redenen anders niet geneigd zijn om te verhuizen naar een assistentiewoning op maat.