Ouderen doen er TOE
Elk mens heeft kennis en vaardigheden die van pas kunnen komen. Dat is niet leeftijdsafhankelijk, ook al lijkt het erop dat als ouderen minder actief zijn in het arbeidsproces, hun kennis en vaardigheden er niet meer toe doen. Eigenlijk is dat is heel vreemd, in vroegere tijden stonden ouderen juist op een voetstuk. Zij waren de spil in het doorgeven van belangrijke kennis en vaardigheden. Ze leverden een bijdrage aan ontwikkeling en hielpen anderen bij wat nu een Leven Lang Ontwikkelen wordt genoemd. Men ging om raad vragen bij de wijzen, die in de meeste gevallen ook ouder waren. Zij wisten hoe je met moeilijke vraagstukken om moest gaan. Een sprekend voorbeeld hiervan is het gildesysteem. Een jonger iemand ging in de leer bij iemand die al langer in het vak zat, en in de meeste gevallen dus ook ouder was. De ouderen zorgden voor het doorgeven van specifieke kennis en vaardigheden. Zonder hen zou men het spreekwoordelijke wiel steeds opnieuw moeten uitvinden, wat de vooruitgang en ontwikkeling uiteraard zou belemmeren.
Ook nu zijn ouderen belangrijk om onze economie draaiende te houden, en wel omdat zij er TOE doen. Ze hebben Tijd (1), ze kunnen Onafhankelijk een bijdrage leveren (2) en ze hebben Ervaring (3). Het TOE-model is het gouden inzicht om juist meer ouderen in te zetten bij bepaalde vraagstukken.
Tijd: ruimte voor creatieve oplossingen
Marketingprofessor Meng Zhu geeft aan dat lange deadlines niet altijd productiever zijn, het kan meer tijd en geld kosten en het doel wordt niet altijd behaald. Dat pleit voor kortere deadlines om taken uit te voeren. Vraag is of dat ook het geval is. Met name in het onderzoeks- en advieswerk lijkt de tijdsspanne om een oplossing te vinden voor een ingewikkelde klus inderdaad steeds korter te worden. Mocht een onderzoek een jaar of vijf geleden nog een jaar duren, nu wordt steeds vaker een deadline van een half jaar aangehouden. De druk om sneller te innoveren of iets te veranderen lijkt toe te nemen. In een korter tijdsbestek moet er een resultaat worden geleverd, wat in de praktijk tot een hogere werkdruk leidt. Onderzoek van het RIVM en TNO bevestigt dit. Volgens hen ervaren steeds meer werkenden stress door hun werk (Van Oostrom et al., 2024). Bijna een derde van de ondernemers ziet dit als een groot risico voor hun bedrijf (CBS, 2024).
Een tegenbeweging is nodig. Als een werkende steeds meer druk ervaart, is het zinvol om er iemand anders bij te halen. Iemand die geen verantwoording meer hoeft af te leggen aan een manager bijvoorbeeld, of geen inkomen moet verdienen voor het eigen bestaan, want die ervaart minder druk en meer tijd. Ouderen zijn bij uitstek de mensen die meer TIJD aan vraagstukken kunnen besteden en mee kunnen denken over belangrijke dilemma’s. Ze doen dat bijvoorbeeld al in projecten als ‘Studiekringen’ waar ze gezamenlijk nieuwe dingen leren, maar soms ook een oplossing voor een maatschappelijk vraagstuk bedenken. Zij hebben wel de tijd om dingen grondig uit te zoeken en alle pro’s en contra’s bij een mogelijke oplossing voor een vraagstuk te wegen, en kunnen daardoor iemand die in het arbeidsproces zit, en last heeft van toenemende werkdruk, ondersteunen. Alleen al het enorme internationale netwerk van de University of Third Age (in Nederland onder andere HOVO) laat zien dat er ontzettend veel ouderen wereldwijd zijn die na hun pensionering betekenisvol willen bezig zijn. Zij besteden graag tijd aan het vinden van een creatieve oplossing voor een moeilijk vraagstuk en willen, mits passend bij hun kennis en kunde, hiervoor geregeld hun epertise aanbieden.
Onafhankelijk: een eerlijk oordeel zorgt voor het beste resultaat
De uitspraak ‘Wij van wc-eend adviseren wc-eend’ wordt nog veel gebruikt om quasi-onafhankelijkheid op een grappige manier ter sprake te brengen. Ondanks dat we onafhankelijkheid vaak hoog in het vaandel hebben, lijkt het soms moeilijk om voor een oplossing te pleiten die wel beter is, maar niet altijd het eigen organisatiebelang ten goede komt. Zeker wanneer meerdere organisaties een samenwerking aangaan en een gezamenlijk besluit moeten nemen voor een toekomstige investering, dreigt de onafhankelijkheid regelmatig in het nauw te komen. Mensen zonder organisatiebelang zijn dan van onschatbare waarde. Zij kunnen vanuit hun eigen expertise onafhankelijk en onpartijdig naar een vraagstuk kijken om een goede oplossing te vinden. De inhoud is voor hen leidend, niet de organisatie die erbij betrokken is of het moet uitvoeren. Voorwaarde is wel dat zij objectief blijven en als ‘critical friend’ fungeren. Ouderen die geen verantwoording meer hoeven af te leggen aan een organisatie waar ze werkzaam zijn, kunnen deze rol perfect vervullen. Zij kunnen onafhankelijk de inhoud centraal stellen en met name voor moeilijke dilemma’s in hun vakgebied een passende oplossing bedenken die uiteindelijk voor meerdere organisaties goed kan uitpakken. Bijvangst is dat ouderen dan ook een actief netwerk van contacten blijven onderhouden om samen met anderen oplossingen te vinden voor interessante vraagstukken. In een groot aantal gevallen blijkt dat een belangrijke drijfveer te zijn.
Ervaring: een ezel stoot zich geen twee keer aan dezelfde steen
Wat moet iemand zeker in huis hebben om een taak of opdracht beroepsmatig uit te kunnen oefenen? Een antwoord daarop is: kijk naar de competenties die iemand nodig heeft om op het eerste niveau van het mbo te functioneren, want op dat niveau starten jongeren hun carrière, en daar kunnen ze de ondersteuning van ouderen goed bij gebruiken. Onderzoek (Kennisrotonde, 2021) laat zien dat vier basiscompetenties belangrijk zijn om ervoor te zorgen dat iemand succesvol van mbo-niveau 1 naar mbo-niveau 2 kan doorstromen:
- zelfstandigheid
- initiatiefname en creativiteit
- aanpassingsvermogen
- nauwkeurigheid en zorgvuldigheid
Kennis lijkt dus niet altijd de belangrijkste speler te zijn. Juist de vaardigheden om binnen een team of organisatie autonoom te functioneren, lijken voor een solide basis te zorgen. Dat is voor een beginnend beroepsbeoefenaar vaak niet vanzelfsprekend. Je weet als nieuweling niet altijd hoe je moet reageren of wat de juiste handelswijze is. Iemand met ervaring kan je helpen om je het juiste handelingsrepertoire eigen te maken. Ouderen hebben vaak die ervaring, en kunnen feilloos uitleggen wat er binnen een organisatie speelt en op welke manier je op bepaalde momenten het beste kan reageren. Door de jaren heen hebben zij ervaringen opgedaan en zich vakoverstijgende vaardigheden eigen gemaakt, zoals probleemoplossing, takenmanagement, samenwerking en kritisch denken. Zij hebben waarschijnlijk van hun eigen fouten geleerd en kunnen mede op basis daarvan anderen helpen. Juist díe ervaring heeft ervoor gezorgd dat een oudere zich niet twee keer aan dezelfde steen stoot.
Een Leven lang Ontwikkelen dankzij ouderen
Naast ondersteuning van werkenden kunnen ouderen ook inzetbaar zijn voor de begeleiding van niet-werkenden. Momenteel staat een Leven Lang Ontwikkelen in de belangstelling, oftewel de mogelijkheid dat iemand zich gedurende zijn leven steeds verder ontwikkelt, nieuwe dingen kan leren en zich eigen maken en daardoor een betere plek op de arbeidsmarkt of in de samenleving bemachtigt. Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2023) geeft aan dat er een blijvende inzet nodig is om het huidige tekort aan personeel op te vangen. Dit omdat er in Nederland in diverse sectoren nog steeds een groot tekort is aan arbeidskrachten. Een oplossing kan zijn dat korteropgeleide volwassenen meer en meer worden toegeleid naar deze banen. De cijfers van het CBS (2025) tonen namelijk aan dat de ‘lager’ en ‘middelbaar’ opgeleide beroepsbevolking zonder baan gezamenlijk bijna twee keer zo groot is als de groep hogeropgeleiden zonder baan. Deze korteropgeleide bevolkingsgroep moet dus begeleid worden naar een betere plek op de arbeidsmarkt. Mensen met tijd, een onafhankelijke blik en ervaring kunnen hierbij helpen; een rol die ouderen op het lijf geschreven is. Met hun kennis en ervaring kunnen zij samen met de korteropgeleide volwassene in alle rust bekijken wat er nodig is om de juiste plek in een bepaalde branche te vinden en welke competenties daarvoor ontwikkeld moeten worden. Zij kunnen dan in de rol van adviseur helpen met het opstellen van een ontwikkelingspad. Zo krijgen ook korteropgeleide volwassenen de kans om zichzelf verder te ontwikkelen en wordt een Leven Lang Ontwikkelen dankzij ouderen realiteit.
Toestaan dat het TOE-model wordt toegepast
Het TOE-model is een eenvoudig model dat aangeeft waarom het zo belangrijk is dat juist ouderen blijvend betrokken worden bij het ontwikkelen van goede oplossingen voor onze beroepspraktijk. Als ervaren experts in de zorg, techniek, administratie, hospitality, maar ook als adviseur, docent of onderzoeker kunnen zij de tijd nemen om naar een moeilijke opdracht binnen een beroep te kijken en jongere werknemers te ondersteunen bij het maken van weloverwogen keuzes op de werkvloer. Dat kan bijvoorbeeld zijn in de begeleiding van cliënten, in het oplossen van een technisch probleem, in de opzet van een goede les-aanpak voor kinderen in het onderwijs of in het kiezen van een juiste onderzoeksstrategie. Dankzij de deskundigheid en ervaring van ouderen kan tijdwinst worden geboekt. En doordat ouderen los van enig belang naar de inhoud kunnen kijken en een berg bagage meenemen, worden betere keuzes gemaakt. Alleen moeten we dan wel erkennen en TOEstaan dat ouderen die rol bij de ontwikkeling van nieuwe kennis en vaardigheden kunnen en mogen spelen.