Ouderen en seksualiteit
Er is in de afgelopen jaren meer belangstelling voor seksualiteit bij ouderen. Onderzoek laat zien dat seksuele tevredenheid bij ouderen bijdraagt aan kwaliteit van leven en succesvol oud worden. Bij succesvol oud worden spelen bijvoorbeeld het niveau van functioneren en aspecten van mentale gezondheid zoals stress of depressie een rol (Buczak-Stec e.a., 2021; Roman Lay e.a., 2021; Štulhofer e.a., 2019). Weinig is echter bekend over de effecten op de langere termijn van seksuele tevredenheid op het beloop van depressie, of over het langdurige effect van het hebben van een depressie op de seksuele tevredenheid. Onderzoek hiernaar is van belang omdat dit een ingang zou kunnen bieden voor behandeling van depressie en/of gebrek aan tevredenheid met het seksuele leven.
Geslacht en belang van seksualiteit
Eerder onderzoek liet zien dat het verband tussen seksuele tevredenheid en het bereiken van een hoge leeftijd alleen aangetoond kon worden bij ouderen die seksualiteit belangrijk vonden (Beerepoot e.a., 2022). Daarom is het goed om het belang dat gehecht wordt aan seksualiteit mee te nemen in onderzoek naar effecten van seksuele tevredenheid.
Mannen en vrouwen verschillen op het gebied van seksuele tevredenheid op latere leeftijd en met betrekking tot het belang dat zij hechten aan seksualiteit (Buczak-Stec e.a. 2021). Voor vrouwen bijvoorbeeld is seksualiteit meer verbonden met het hebben van een relatie dan voor mannen. Daarnaast zijn er ook verschillen tussen mannen en vrouwen in verband met seksueel functioneren en depressie: bij mannen bleek depressie op de langere termijn een sterkere voorspeller voor ontevredenheid met seksualiteit dan bij vrouwen (Kolodziejczak e.a. 2021; Roman Lay e.a., 2021).
Ons onderzoek richtte zich daarom op de volgende vragen: 1. Wat is de relatie tussen depressieve symptomen en het beloop van seksuele tevredenheid na drie tot vier jaar? 2. Wat is het effect van seksuele tevredenheid op het beloop van depressie na drie tot vier jaar? 3. Zijn deze effecten verschillend voor mannen ten opzichte van vrouwen, en tussen mensen die seksualiteit wel en niet belangrijk vinden?
Meten van seksuele tevredenheid en depressieve symptomen
We hebben gegevens gebruikt van 2693 deelnemers van het eerste cohort van LASA (gestart in 1992) en tweede cohort (gestart in 2002). Van beide cohorten was een vervolgmeting van drie tot vier jaar later beschikbaar. We konden de antwoorden gebruiken van 1303 deelnemers die de vraag over seksuele tevredenheid hadden beantwoord.
De vraag naar seksuele tevredenheid was: ‘hoe beleeft u momenteel uw seksuele leven?‘, met antwoorden op een vijfpuntsschaal oplopend van ‘heel onprettig’ tot ‘heel prettig”.
Depressieve symptomen werden gemeten met de Center for Epidemiologic Studies Depression Scale (CES-D), een zelfrapportage vragenlijst met twintig vragen naar de aanwezigheid van depressieve symptomen in de afgelopen week. Een score van zestien punten of meer wijst op een depressie.
Verschillen tussen wel en niet seksueel tevreden deelnemers en wel en niet depressieve deelnemers
Tabel 1 laat zien welke gegevens nog meer verzameld werden en hoe de deelnemers die wel tevreden waren met hun seksuele leven verschilden van deelnemers die niet tevreden waren met hun seksuele leven, en hoe de deelnemers die wel depressief scoorden verschilden van degenen die niet depressief scoorden. Meer mannen dan vrouwen waren tevreden met hun seksuele leven. Verder waren deelnemers die niet tevreden waren met hun seksuele leven ouder, hadden meer depressieve symptomen, scoorden hoger op neuroticisme (een persoonlijkheidskenmerk dat iets zegt over emotionele instabiliteit), waren vaker eenzaam, scoorden lager op ervaren regie en zelfwaardering, en hadden meer chronische aandoeningen en functionele beperkingen. Daarnaast waren er meer vrouwen dan mannen depressief. Depressieve deelnemers hadden minder vaak een partner, waren minder tevreden met hun seksuele leven, waren vaker eenzaam en hadden kleinere sociale netwerken. Ook scoorden zij hoger op neuroticisme en lager op ervaren regie en zelfwaardering, en hadden zij meer chronische aandoeningen en meer functionele beperkingen.
Tabel 1. Kenmerken van de onderzoeksdeelnemers
Tevredenheid met seksualiteit, gemeten met vijfpuntsschaal oplopend van ‘heel onprettig’ naar ‘heel prettig’; Eenzaamheid gemeten met de De Jong Gierveld Eenzaamheidsschaal waarbij ≥3 wijst op eenzaamheid.
* statistisch significant (p<0.05)
Wederzijds verband tussen seksuele tevredenheid en depressieve symptomen
Onze analyses toonden geen significant verband tussen niveau van depressieve symptomen bij aanvang van de studie en verandering in seksuele tevredenheid na drie tot vier jaar, noch een significant verband tussen niveau van seksuele tevredenheid bij aanvang van de studie en verandering in depressieve symptomen.
Rol van geslacht en belang van seksualiteit
Uit de analyses blijkt wél dat het verband tussen baseline depressieve symptomen en verandering in seksuele tevredenheid verschillend was voor mannen en vrouwen, en ook verschillend was afhankelijk van het belang dat aan seksualiteit werd gehecht. In de analyses van het verband tussen baseline niveau van seksuele tevredenheid en verandering in depressieve symptomen, bleek ook dat er verschillen waren tussen deelnemers die seksualiteit belangrijk vinden ten opzichte van degenen die seksualiteit niet belangrijk vinden. Om die reden hebben we de analyses overgedaan: apart voor mannen en vrouwen en tevens voor deelnemers die seksualiteit wel en niet belangrijk vonden. Het belangrijkste verschil tussen mannen en vrouwen was dat bij mannen met meer depressieve symptomen de seksuele tevredenheid lager was, en bij vrouwen met meer depressieve symptomen de seksuele tevredenheid juist hoger was. Tevens bleek dat bij deelnemers die seksualiteit belangrijk vonden er bij meer depressieve symptomen sprake was van een afname van seksuele tevredenheid, terwijl bij deelnemers die seksualiteit niet belangrijk vonden, er bij meer depressieve symptomen sprake was van een toename van seksuele tevredenheid.
Bij deelnemers die seksualiteit belangrijk vonden bleek ook geen verband van seksuele tevredenheid met verandering in depressieve symptomen. Echter, bij deelnemers die seksualiteit niet belangrijk vonden, was er bij grotere seksuele tevredenheid een verband met een toename van depressieve symptomen.
Geslachtsverschillen
Een van de belangrijkste uitkomsten van dit onderzoek is dat oudere mannen en vrouwen verschillen met betrekking tot het verband tussen depressieve symptomen en verandering in seksuele tevredenheid: bij mannen met depressieve symptomen neemt de seksuele tevredenheid af, terwijl deze bij vrouwen met depressieve symptomen juist toeneemt.
Een mogelijke verklaring voor deze verschillen tussen mannen en vrouwen zou kunnen liggen in de bevinding uit eerder onderzoek dat bij mannen gezondheidsproblemen en erectiestoornissen kunnen leiden tot verminderde seksuele activiteit, terwijl bij vrouwen lubricatieproblemen niet tot verminderde frequentie van seksuele activiteit leiden (Waite e.a. 2017). Hoewel depressie tot verminderde seksuele opwinding kan leiden, hoeft dit bij vrouwen niet te betekenen dat er minder sprake is van seksuele activiteit, aangezien verminderde lubricatie opgevangen kan worden door gebruik te maken van een glijmiddel (Waite e.a. 2017). Bij vrouwen is daardoor min of meer sprake van loskoppeling van opwinding en seksuele activiteit. Mogelijk is het zelfs zo dat bij vrouwen die seksualiteit minder belangrijk vinden, seksuele activiteit met een partner ondanks gebrek aan opwinding vaker voorkomt, aangezien bij vrouwen seksuele activiteit ook kan voortkomen uit bijvoorbeeld een behoefte aan emotionele verbondenheid (Kolodziejczak e.a. 2021). Bovendien is uit eerder onderzoek ook gebleken dat bij vrouwen de seksuele tevredenheid toeneemt met hogere leeftijd, ook wanneer geen sprake is van seksuele activiteit. Dit zou verklaard kunnen worden doordat deze vrouwen seksuele bevrediging halen uit andere vormen van lichamelijk contact, zoals aanraking en knuffelen (Trompeter e.a. 2012). Zodoende bestaat er bij vrouwen geen direct verband tussen depressie en seksuele tevredenheid.
Belang van seksualiteit
Een andere uitkomst van ons onderzoek was dat bij deelnemers die seksualiteit belangrijk vonden, meer depressieve symptomen verband toonden met minder seksuele tevredenheid, terwijl bij deelnemers die seksualiteit niet belangrijk vonden meer depressieve symptomen verband lieten zien met meer seksuele tevredenheid. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat mensen die seksualiteit minder belangrijk vinden, minder hoge verwachtingen hebben van seks en minder nadruk leggen op seksueel presteren (Kolodziejczak e.a. 2021).
Geïncludeerde groep verschillend van niet-geïncludeerde groep
Meer dan de helft van de onderzoeksdeelnemers had de vraag over seksuele tevredenheid niet beantwoord. Om een uitspraak te kunnen doen over de generaliseerbaarheid van onze bevindingen wilden we weten of de groep mensen die de vraag over seksuele tevredenheid had beantwoord (de geïncludeerde groep) verschilde van de groep mensen die de vraag over seksuele tevredenheid niet beantwoord had (de niet-geïncludeerde groep). De geïncludeerde groep verschilde significant van de niet-geïncludeerde groep met betrekking tot alle variabelen behalve kerkgang. De niet-geïncludeerde groep was ouder, vaker vrouw, zonder partner en lager opgeleid, en had hogere scores op depressie, eenzaamheid, neuroticisme, chronische aandoeningen en functionele beperkingen. Daarnaast had de niet-geïncludeerde groep een kleiner sociaal netwerk en lagere scores op ervaren regie, zelfwaardering, het belang van seksualiteit, en alcoholgebruik.
Seksuele tevredenheid, man-vrouwverschillen en belang van seksualiteit
Ons onderzoek toont aan dat het belangrijk is om het belang dat gehecht wordt aan seksualiteit te meten wanneer men seksuele tevredenheid bij ouderen met depressieve symptomen wil onderzoeken. Wanneer men bij ouderen de depressieve symptomen en/of seksuele tevredenheid wil beïnvloeden zullen geslacht en het belang dat gehecht wordt aan seksualiteit meegenomen moeten worden.
Dit artikel is een Nederlandse bewerking van het artikel: Schutter N, Holwerda TJ, Kok A, Deeg DJH (2024). Reciprocal associations between depressive symptoms and satisfaction with sexual life in older adults: the roles of gender and importance attached to sexuality. Aging and Mental Health. https://doi.org/10.1080/13607863.2024.2392723