Ook in Nederland zijn er jaarlijks gemiddeld enkele honderden sterfgevallen toe te schrijven aan hitte. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft berekend dat het er in de hete zomers van 2003 (CBS, 2003) en 2006 (CBS, 2006) zelfs meer dan duizend waren. Als reactie op deze twee warme zomers ging het RIVM om de tafel met partijen als het Rode Kruis, de Ouderenbond en de Gemeentelijke gezondheidsdiensten (GGD’en) om een protocol te ontwerpen dat in werking treedt zodra het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) een hitteperiode ziet aankomen: Het Nationaal Hitteplan (Hagens en Van Bruggen, 2014). Sinds 2007, toen het plan gereed was, is het 17 keer geactiveerd geweest.
Eigenlijk is het Nationaal Hitteplan een communicatieplan vanuit het RIVM. Op het moment dat het KNMI ziet aankomen dat het langdurig heel warm gaat worden, nemen ze contact op met het RIVM. Het RIVM informeert op haar beurt de ‘hittepartners’ over deze hitteverwachtingen. De hittepartners zijn onder andere het Rode Kruis, de GGD’en, de branchevereniging van Nederlandse zorgorganisaties (ActiZ), ouderenbonden en de verschillende landelijke vereniging voor onder andere apothekers, huisartsen, verpleegkundigen, et cetera. Met nieuwsberichten over de activatie van het Nationaal Hitteplan op de eigen website en in andere media, bereikt het RIVM ook mantelzorgers. Zorgorganisaties, zorgprofessionals en mantelzorgers kunnen zo rekening houden met de verwachte hitte in de ondersteuning van en omgang met kwetsbare groepen, zoals ouderen. Zo helpen zij ongemakken en gezondheidsproblemen verminderen en waar mogelijk voorkomen.
Waarom zijn ouderen een belangrijke doelgroep voor het Nationaal Hitteplan?
Het Nationaal Hitteplan is vooral gericht op ouderen en mensen met een kwetsbare gezondheid. Bij het ouder worden vermindert de dorstprikkel. Dit kan er toe leiden dat ouderen niet in de gaten hebben dat ze structureel te weinig drinken. Bij hitte is dat gevaarlijk. Daarnaast neemt bij het ouder worden ook de capaciteit om te zweten af, waardoor het vermogen om het lichaam via transpiratie te koelen ook afneemt. Door een combinatie van verminderde dorstprikkels en te weinig drinken zal de zweetproductie nog meer dalen. Dit kan leiden tot problemen met nieren, hart en vaten. Door meer te drinken en te koelen worden deze schadelijke effecten zoveel mogelijk voorkomen. Specifieke cijfers over de effectiviteit van preventiebeleid gericht op zulke gedragsveranderingen zijn echter nog niet beschikbaar.
Bij een hittegolf geeft medicatiegebruik door ouderen extra kans op gezondheidsproblemen. Als voorbeeld de behandeling van hartaandoeningen zoals ritmestoornissen en hoge bloeddruk. Hierbij worden vaak geneesmiddelen voorgeschreven met als doel om de hartslag te reguleren (bètablokkers, digoxine, calciumantagonisten), overtollig vocht tegen te gaan (diuretica) en/of de bloeddruk te verlagen (met RAAS-remmers of met bloedvat verwijderaars).. Echter, hitte heeft op al deze lichaamsprocessen ook effect. Zo zorgt hitte voor een verhoogde hartslag en zweetproductie en verwijden de bloedvaten, met als doel de lichaamstemperatuur te reguleren. Hitte en medicatie grijpen dus allebei in op dezelfde fysiologische processen, wat een verstoring in de temperatuurregulering en vochthuishouding kan hebben. Dit maakt mensen met onderliggend lijden extra kwetsbaar tijdens een hitteperiode (Herrmann, 2019). Goed overleg tussen patiënt, behandelend arts en apotheker is dan nodig om gezond de hitteperiode door te komen.
Klaar voor de toekomst?
Volgens de KNMI-klimaatscenario’s zal de kans op en de intensiteit van hittegolven in Nederland toenemen (KNMI, 2022). Daarbij kunnen we in de toekomst een sterke toename verwachten van het aantal ouderen dat risico loopt. Het CBS geeft op zijn website een prognose van de leeftijdsopbouw van Nederland weer (CBS, 2022). Daar is te zien dat er in 2022 ongeveer 2,5 miljoen mensen van 70 jaar en ouder in Nederland wonen. Voor 2032 loopt dit aantal naar verwachting op tot 3,2 miljoen mensen en over nog eens tien jaar tot 3,8 miljoen mensen. Kort gezegd groeien de komende decennia zowel de hittebelasting als de risicogroep voor hitte.
Bron: http://www.rivm.nl/sites/default/files/2022-08/nationaal-hitteplan.pdf
Om gericht praktische adviezen te geven aan risicogroepen onderzoeken verschillende universiteiten samen met het RIVM in het door de Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie (ZonMw) gefinancierde project Warm Aanbevolen de hittebelasting bij ouderen (ZonMw, 2022). Daarnaast werkt het RIVM in een ander onderzoeksproject binnen het Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK, 2022) aan het beter in kaart brengen van de kwetsbare bevolking. Hiervoor wordt de frailty-index toegepast. Een frailty-index is een maat voor het vaststellen van kwetsbaarheid ofwel broosheid bij groepen ouderen (Kleinenberg, 2021). De frailty-index is samengesteld uit 37 vragen uit de Gezondheidsmonitor (Gezondheidsmonitor, 2022). De Gezondheidsmonitor is een enquête onder de volwassen bevolking, die elke vier jaar door de GGD’en, in samenwerking met het RIVM en het CBS wordt gehouden. De laatste enquête uit 2020 bevat gegevens van ongeveer 540.000 respondenten. Voor de frailty-index worden alleen de antwoorden van de respondenten van 65 jaar of ouder gebruikt. In deze index zijn indicatoren opgenomen die zowel de fysieke, de psychologische als de sociale toestand van de respondent beschrijven, waaronder ervaren gezondheid, lichamelijke beperkingen, overgewicht, chronische vermoeidheid, neerslachtigheid, sociale steun en eenzaamheid. De frailty-index kan op buurtniveau op een kaart worden weergegeven. Op deze kaarten is te zien waar de meeste kwetsbare mensen wonen. Hierdoor is er inzicht in welke buurten de grootste problemen met hitte te verwachten zijn. Ook helpen ze gemeenten en (lokale) zorgaanbieders bij het maken van keuzes en het uitvoeren van gerichte klimaatadaptatie-maatregelen.
Gezond verstand
Als het enkele dagen tropisch is, kunnen ook mensen in goede gezondheid last krijgen van oververhitting of hitte-uitputting. Daarnaast is het goed als mensen nadenken of er mensen in hun eigen omgeving kwetsbaar zijn en dat zij extra op hen letten. Er zijn verschillende eenvoudige maatregelen die men zelf kan nemen om minder last te hebben van de hitte. Tijdens perioden van hitte communiceert het RIVM hier ook over, bijvoorbeeld via infographics zoals in Figuur 1. Sinds het RIVM in 2007 gestart is met het Nationaal Hitteplan is de aandacht voor de risico’s van hitte sterk gestegen. Eigenlijk wordt er gevraagd om het gezonde verstand te gebruiken. En dat kan heel verfrissend zijn!