De basis voor dit artikel wordt gevormd door de kennissynthese Zingeving & Vrijwilligerswerk, een onderzoek naar zingeving in het kader van de Kenniswerkplaats Zorg en Zingeving (brancheproject Vrijwilligers) en mogelijk gemaakt door subsidie van ZonMw. Centraal in dit artikel staan de vragen: Wat is de betekenis van zingeving binnen vrijwilligersorganisaties en hoe kunnen methodieken zoals het ABC-model vrijwilligers ondersteunen in het omgaan met levensvragen? Naast antwoorden op bovenstaande vragen, bespreken we wat organisaties doen om het welzijn van hun vrijwilligers te bevorderen.
Wat is zingeving?
Zingeving verwijst naar het ervaren van waarde en betekenis in het leven en kan op verschillende niveaus worden benaderd. Alledaagse en existentiële zingeving lopen daarbij vaak vloeiend in elkaar over. Zo richt alledaagse zingeving zich bijvoorbeeld op de kleine, dagelijkse dingen die het leven waardevol maken, zoals sociale contacten of hobby’s. Existentiële zingeving gaat juist dieper in op fundamentele levensvragen, zoals: ‘Wat is mijn betekenis voor mijn omgeving?’ of ‘Wat is de essentie van mijn bestaan?’ Beide niveaus zijn niet strikt gescheiden, maar vullen elkaar aan en versterken elkaar.
Zingeving is een van de domeinen die bepalend zijn voor het ervaren van positieve gezondheid. Positieve Gezondheid (Huber, 2014) is een benadering binnen zorg en welzijn die een betekenisvol leven van mensen centraal stelt. De nadruk ligt op de veerkracht, eigen regie en het aanpassingsvermogen van de mens en niet op de beperkingen of ziekte zelf. Er wordt niet gekeken naar wat er niet is, maar vooral naar wat er wel is.
Zingeving en vrijwilligerswerk
In een maatschappij, waar sociale verbinding en betekenisvol contact essentieel zijn voor het welzijn, de gezondheid en het gevoel van verbondenheid van mensen, is de rol van vrijwilligersorganisaties niet te onderschatten. Vrijwilligersorganisaties fungeren vaak als ontmoetingsplekken, waar individuen met een gedeeld ideaal samenkomen. Het is in deze collectieve inspanning, in het delen van doelen en waarden, dat mensen een diepere band met elkaar ervaren.
Zingeving hoort bij het werk van vrijwilligersorganisaties. Vrijwilligers vinden vaak zingeving in de directe impact die ze maken, de gemeenschapsverbindingen die ze versterken, en in de bijdrage die ze leveren aan grotere doelen zoals eenzaamheid, klimaat of educatie (Mateman & Dermaux, 2024). Tegelijkertijd ervaren hulpvragers of deelnemers zingeving door de erkenning, hoop, en kansen die zij ontvangen. Dat versterkt hun eigen gevoel van waarde en betrokkenheid.
Meer aandacht voor zingeving kan handvatten bieden voor een vrijwilliger die door te veel toewijding zichzelf uit het oog dreigt te verliezen; het voorkomt overbelasting. Belangrijk is het om werk en de betekenis daarvan in balans te houden. Te weinig erkenning of te hoge verwachtingen kunnen een negatief effect hebben op de waardevolle bijdrage van het werk. Dit is niet alleen een taak voor de organisatie. Het is essentieel dat vrijwilligers momenten van reflectie en zelfzorg inbouwen om de sprankeling van zingeving levend te houden.
Aandacht voor zingeving staat centraal in het werk van vrijwilligersorganisatie Senioren Brabant-Zeeland. Door middel van gespreksgroepen en individuele gesprekken krijgen vrijwilligers en hulpvragers de ruimte om stil te staan bij de betekenis van het leven en het delen van ervaringen.
Werkgroep Identiteit en zingeving
Ellen Willemsen is beleidsmedewerker Gezondheid en Zorg bij Senioren Brabant-Zeeland en zet zich in voor een vitaler en gezonder leven voor senioren. “Zingeving is een rode draad in het vrijwilligerswerk bij Senioren Brabant-Zeeland. Wij hebben een werkgroep Identiteit en Zingeving die bestaat uit vrijwilligers die allerlei activiteiten organiseren zoals: een congres, kloosterdagen en gesprekken over het levenseinde. Wij hebben daarnaast een team van dialoogbegeleiders op het gebied van zingeving. Het gaat dan om het begeleiden van groepjes van vier tot tien personen over onderwerpen die de deelnemers zelf aandragen. Dat kunnen allerlei thema’s zijn zoals vriendschappen, dagbesteding etc.”
Zingeving als bron van betekenis voor vrijwilligers
Vrijwilligersorganisaties spreken een breed publiek aan, met uiteenlopende motivaties om zich vrijwillig in te zetten. Sommigen zoeken persoonlijke vervulling, terwijl anderen zich meer richten op praktische hulp of het ontwikkelen van vaardigheden. Er zijn vrijwilligers die zingeving vinden in de interacties die ze hebben met de mensen die ze helpen of met wie ze samenwerken. Het is in deze relaties dat ze niet alleen hun bijdrage zien, maar ook direct ervaren hoe hun inzet invloed heeft op anderen. Dit directe contact met mensen kan op verschillende manieren een bron van betekenis worden (Buizert e.a., 2024):
- Vrijwilligers krijgen dikwijls de ruimte om diepe, persoonlijke verbindingen aan te gaan met de mensen die ze ondersteunen. Of het nu gaat om het helpen van ouderen, kinderen, vluchtelingen of andere groepen. Dit geeft hen voldoening, betekenis en een gevoel van doelgerichtheid doordat ze echt een verschil maken in het leven van anderen.
- Veel vrijwilligers starten met het idee dat ze iets voor anderen kunnen betekenen, maar ervaren vaak dat ze ook zelf veel terugkrijgen, zoals dankbaarheid, inzichten en vriendschappen. Deze wederkerigheid versterkt het gevoel van betekenis en verbondenheid, waardoor beide partijen groeien.
- Vrijwilligers komen regelmatig in contact met mensen die te maken hebben met moeilijke of kwetsbare omstandigheden, zoals armoede, ziekte of maatschappelijke uitsluiting. Deze ontmoetingen bieden hun een ander perspectief op het leven en op hun eigen plaats in de wereld. Deze ervaringen zetten hen aan tot reflectie over hun waarden, prioriteiten en levensbetekenis.
- Vrijwilligers herkennen regelmatig aspecten van zichzelf in de mensen die ze helpen. Deze spiegeling kan zingeving bevorderen, omdat het hen confronteert met gedeelde menselijke ervaringen, zoals veerkracht, hoop, of lijden. Dit besef van verbondenheid en gedeeld mens-zijn draagt bij aan zingeving.
- Vrijwilligers bouwen niet alleen relaties op met de mensen die ze helpen, maar ook met andere vrijwilligers. Samenwerking en het delen van ervaringen binnen de vrijwilligersorganisatie kunnen bijdragen aan een gevoel van solidariteit en zingeving. Samen werken aan een gemeenschappelijk doel vergroot het besef dat hun inzet betekenisvol is.
- Vrijwilligerswerk biedt zingeving door verbindingen, wederkerigheid en confrontatie met kwetsbaarheid. Via interacties met anderen ervaren vrijwilligers betekenis, waardoor hun inzet meer is dan een taak: een dynamisch proces van diepe menselijke waarden en verbindingen.
Emotionele belasting van vrijwilligerswerk
Vrijwilligerswerk kan emotioneel belastend zijn. Petra van Loon, programmamanager bij het Platform Vrijwilliger Inzet NOV, benadrukt dat vrijwilligers kunnen worstelen met gevoelens van empathie en schuld, wat leidt tot twijfels over hun handelen.
“Door vrijwilligers te ondersteunen en naar hen te luisteren, kunnen overbelasting en piekeren worden voorkomen. Vrijwilligers bieden niet alleen praktische hulp, maar ook emotionele en sociale steun, vaak in kwetsbare situaties achter de voordeur. De huidige zorgcrisis dwingt hen om taken van beroepskrachten over te nemen, wat de druk vergroot.”
Van Loon wijst op het belang van grenzen stellen: “Vrijwilligers zijn vaak goed geïnformeerd over dit onderwerp, maar in de praktijk is het lastiger. Ze kunnen blijven worstelen met hun keuzes, of dat nu betekent dat ze hun grenzen overschrijden of dat ze niet voldoen aan een verzoek. Organisaties moeten zich bewust zijn van deze emotionele impact en een veilige omgeving creëren waar vrijwilligers hun ervaringen kunnen delen zonder angst voor oordeel.”
“Om piekeren te verminderen, moeten organisaties ruimte bieden voor gesprekken over emoties en reflectie op ervaringen. Dit versterkt de waarde van vrijwilligerswerk, dat in wezen draait om het organiseren van medemenselijkheid.”
Ondersteuning en deskundigheidsbevordering rondom zingeving
Als vrijwilligers zich beter voorbereid en ondersteund voelen, zijn hun motivatie en werkplezier groter en pakken zij zingevingsvragen eerder en vaker op. Gezamenlijke intervisie en reflectie draagt bij aan meer zelfvertrouwen en persoonlijke groei van vrijwilligers. Goede ondersteuning zorgt ervoor dat de manier van werken door vrijwilligers past bij de wensen, behoeften en mogelijkheden van de deelnemers.
Bewustwording van de rol en aard van zingevingsvragen en het ontwikkelen van sensitiviteit zijn een onmisbare eerste stap in de ondersteuning van vrijwilligers. Duidelijke kaders van de eigen organisatie over de taken en verantwoordelijkheden van vrijwilligers bij zingevingsvragen zijn daarbij een belangrijke randvoorwaarde om veiligheid te bieden aan de vrijwilligers. Daarnaast hebben veel vrijwilligers ook behoefte aan meer concrete ondersteuning en deskundigheidsbevordering bij het omgaan met zingevingsvragen. Daarin zijn drie elementen van belang (op basis van Buizert e.a., 2024):
- Attitude en motivatie van de vrijwilliger zelf. Dit beïnvloedt hun kijk op zingeving en hun werk. Hun overtuigingen en ervaringen bepalen hoe zij de wereld en anderen zien. Aandacht voor zingeving en de behoeften van de doelgroep moet altijd deel uitmaken van de ondersteuning van vrijwilligers.
- Kennis over specifieke onderwerpen. Complexe vraagstukken zoals ziekte, discriminatie, schulden en armoede of verlies van naasten, beïnvloeden de zingevingsvragen van de doelgroep. Afhankelijk van de organisatie en functie van vrijwilligers wordt bepaald welke kennis relevant is en waar aanvullende scholing nodig is.
- Het aanleren van en oefenen met bepaalde vaardigheden. Daarbij gaat het vooral om luister- en gespreksvaardigheden. Dit omvat het signaleren van zingevingsvragen, actief luisteren, vertrouwen opbouwen en omgaan met emoties. Naast kennis is praktijkoefening cruciaal, bijvoorbeeld via intervisie, waarin reflectie en emotionele ondersteuning centraal staan.
Meer aandacht voor zingeving
Vrijwilligerswerk biedt een rijke voedingsbodem voor zingeving, en zingeving kan een cruciale factor zijn binnen vrijwilligerswerk. Een perfecte match. Vrijwilligers ervaren voldoening door de betekenisvolle relaties die ze opbouwen, de impact die ze hebben op anderen en de mogelijkheid tot persoonlijke groei. Zingeving draagt bij aan de motivatie en het welzijn van zowel vrijwilligers als hulpvragers.
Vrijwilligersorganisaties spelen een belangrijke rol in het faciliteren van zinvolle interacties en het bieden van ondersteuning bij levensvragen. Echter, organisaties vermijden soms expliciete termen als zingeving om te voorkomen dat ze als te spiritueel of zweverig worden beschouwd. Toch is het bieden van ruimte voor reflectie en betekenisgeving essentieel voor zowel de vrijwilligers als de hulpvragers.
Het stimuleren van gesprekken over zingeving kan uitdagend zijn, omdat veel vrijwilligers de terminologie vaak als vaag en ongrijpbaar ervaren. Door het onderwerp toegankelijker te maken, bijvoorbeeld door alledaagse zingeving te onderscheiden van existentiële vraagstukken, kunnen organisaties vrijwilligers helpen zich veilig genoeg te voelen om deze belangrijke gesprekken aan te gaan. In het inspiratieboek Vrijwilligerswerk en Zingeving: een perfecte match staan materialen en methodes waarmee zowel organisaties als vrijwilligers eenvoudiger het gesprek over ‘alledaagse zingeving’ kunnen aangaan. Door vrijwilligers te trainen in het omgaan met weerstand of als organisatie een methodiek als het ABC-model in te zetten, ontstaat er een veilige en betekenisvolle omgeving voor vrijwilligers.
Voorbeelden van methodieken uit Inspiratieboek Vrijwilligerswerk en Zingeving
I. Omgaan met weerstand
Als een hulpvrager in de weerstand schiet, is het goed om te benoemen dat de verbinding even weg is. Het is goed om duidelijk te maken dat dit niet de bedoeling is. Vraag daarna wat de ander nodig heeft of waar hij of zij over wil praten. Soms helpt het ook om samen iets anders te doen of het even te laten sudderen. Lukt het niet om opnieuw contact te maken? Dan kan het gesprek worden uitgesteld of een nieuwe afspraak worden gemaakt. Voor de vrijwilliger is het essentieel om te begrijpen dat sommige mensen een onzekere toekomst enger vinden dan de problemen die ze nu hebben.
II. ABC model voor managen verwachtingen
Vrijwilligers kunnen ingewikkelde gesprekken soms uit de weg gaan uit angst om op onbekend terrein te komen of iets verkeerds te zeggen. Organisaties kunnen het onderwerp zingeving toegankelijker maken door duidelijke verwachtingen te scheppen over het contact. Het ABC-model (figuur 1) helpt hierbij en biedt vrijwilligers een kader om hun rol te begrijpen en te voorkomen dat ze overweldigd raken. In dit model staat A voor Aandacht, B voor Begeleiding en C voor Crisisinterventie. Wanneer vrijwilligers weten waar hun grenzen liggen, wordt het makkelijker om contact aan te gaan. Als zij bijvoorbeeld alleen verantwoordelijk zijn voor Aandacht, kan dat al veel ontspanning brengen. Hierdoor ontstaat vaker een wederzijds waardevol contact.
Figuur 1. ABC Model (Buizert e.a., 2024)