Eenzaamheid als multidimensionaal fenomeen
De recente aandacht voor eenzaamheid op beleids- en praktijkniveau laat zien dat eenzaamheid door de maatschappij nog altijd als ‘onwenselijk’ wordt gezien, als een maatschappelijk probleem dat om aandacht vraagt. Opvallend gaat de aandacht daarbij uit naar ouderen, terwijl eenzaamheid evenzeer op andere leeftijden voorkomt (Raad voor de Samenleving, 2017). Het is dan ook niet verrassend dat er in de laatste jaren tientallen, zo niet honderden, sociale initiatieven zijn ontstaan die eenzaamheid, veelal onder ouderen, proberen te verminderen dan wel voorkomen. Dit is echter geen gemakkelijke opgave doordat eenzaamheid een complex en multidimensionaal fenomeen is dat wordt gekenmerkt door een subjectieve ervaring. Het ervaren van eenzaamheidsgevoelens is niet altijd direct verbonden aan alleen zijn of sociale isolatie (Peplau & Perlman, 1984). Bij eenzaamheid spelen ook persoonlijke verwachtingen, vertrouwen, zingeving en het gezamenlijk delen van herinneringen een belangrijke rol (van Tilburg, 2007). Dit geldt zeker als het gaat om ouderen, die vaker te maken krijgen met risico verhogende factoren zoals ingrijpende levensgebeurtenissen of een afnemende gezondheid. Zeker bij deze doelgroep is een multidimensionele kijk op eenzaamheid passend. In tegenstelling tot de eendimensionale kijk, waarin eenzaamheid enkel als het probleem van (onwenselijk) alleen zijn wordt gezien, biedt een multidimensionele kijk een bredere manier van kijken naar het persoonlijke proces van eenzaamheid en de impact van sociale initiatieven op het leven van ouderen.
Programma Samen Ouder
Gedurende drie jaar onderzocht Leyden Academy on Vitality and Ageing in opdracht van het Oranje Fonds het programma Samen Ouder. Binnen dit programma werden vijfentwintig lokale initiatieven verspreid door Nederland ondersteund (met financiële middelen, kennis en netwerk) in hun werkzaamheden om eenzaamheid onder ouderen te voorkomen en/of te verminderen. De initiatieven bieden diverse activiteiten aan, waaronder beweegactiviteiten, uitstapjes en maatjestrajecten, in zowel groepsvorm als één op één. Om te onderzoeken of en hoe de initiatieven eenzaamheid verminderden, werden verschillende methoden ingezet: vragenlijsten, semigestructureerde interviews, discussiegroepen onder de verschillende betrokkenen (projectleiders, ouderen, projectmedewerkers) en observaties (zie Verhage e.a., 2021).
In dit artikel wordt ingegaan op de kwalitatieve procesevaluatie aan de hand van interviews met tweeënveertig ouderen (65 jaar en ouder) tijdens bezoeken aan sociale initiatieven. De respondenten waren allen deelnemer of vrijwilliger van de 25 deelnemende initiatieven van het Samen Ouder programma. Er is rekening gehouden met diversiteit in achtergrondkenmerken, zoals geslacht en burgerlijke staat. In dit artikel wordt ingezoomd op de verandering die de respondenten hebben ervaren in hun (dagelijkse) leven sinds hun deelname aan de initiatieven en met name de verandering in levenshouding die door een deel van de respondenten beschreven werd. Dit aspect wordt eruit gelicht, omdat er weinig bekend is in de (vak)literatuur over de relatie tussen sociale initiatieven, levenshouding en eenzaamheid, terwijl de respondenten in het onderzoek dit wel nadrukkelijk naar voren brachten. Voor een uitgebreid verslag van de betrokken respondenten, alle uitkomsten en bevindingen wordt u verwezen naar de Eindrapportage Samen Ouder (Verhage e.a., 2021).
Van sociaal contact naar zelfervaren verandering in levenshouding
De tweeënveertig respondenten werd gevraagd om te beschrijven of en hoe het initiatief waar zij aan deelnamen hun (dagelijks) leven heeft veranderd. De respondenten vertelden bijna allemaal dat ze zich vrijer en lichter in hun hoofd voelden en het als prettig ervaarden om frequenter onder de mensen te zijn. Ongeveer de helft van de respondenten beschreef daarnaast dat hun deelname, en met name het contact met anderen, ook heeft geresulteerd in een verandering in hun levenshouding.
Ouderen die een verandering in hun levenshouding beschreven, hadden veelal hun partner verloren of waren recent verhuisd naar een nieuwe plek. De verweduwde respondenten beschreven dat met het verlies van de dierbare een gemis aan emotionele nabijheid en intimiteit ontstond. Het betekende ook een grote verandering in hun (dagelijkse) bestaan en sociale leven. Een sprekend voorbeeld komt van een respondente die vertelde dat ze voor het overlijden van haar echtgenoot eigenlijk weinig van huis ging: ”Ik kwam nooit ergens. Nee, ja, ik zat met mijn man. Ik was tevreden. Ik zat met mijn man hier in huis en we hadden het altijd gezellig samen.”
Zowel de verweduwde als de recentelijk verhuisden, die een verlies van hun vertrouwde omgeving en bestaande contacten ervaarden, benoemden regelmatig hoe deelname aan het initiatief een springplank was geweest om weer nieuwe contacten aan te gaan en activiteiten en bezigheden te ondernemen die ze voor het overlijden van hun dierbare of de verhuizing niet deden. Activiteiten waarvan ze soms nooit hadden gedacht dat ze die zouden doen, zoals eten bij een buurthuis, deelname aan groepsuitjes of, voor sommigen, zelf aan de slag gaan als vrijwilliger. Deze beschreven verandering in de levenshouding van de ouderen, was nauw verweven met het gevoel dat de respondenten zich gesteund voelden om nieuwe dingen te ondernemen door het contact en de ondersteuning van het Samen Ouder initiatief.
Naast dat een deel van de ouderen ondernemender in het leven is gaan staan, beschreven respondenten ook dat ze zich meer openstellen voor anderen. Zo vertelden enkele respondenten dat ze door de ervaringen bij het initiatief met het opdoen van verschillende sociale contacten met meer essentie en belang naar vriendschappen zijn gaan kijken. Een respondent gaf aan dat hij zich sinds zijn deelname pas realiseerde hoe belangrijk het voor hem is om energie en tijd te steken in vriendschappen buiten zijn familie om. Meerdere van de respondenten vertelden dat een warm onthaal van de beroepskrachten en vrijwilligers in combinatie met het laagdrempelige contact met gelijkgestemden of lotgenoten (zoals andere alleenstaande ouderen) en het gevoel ergens bij te horen, een belangrijke rol speelde in een groeiend vertrouwen in sociale contacten: “Ik ben een stuk minder op mezelf. En ik heb eigenlijk ook meer gekregen van: ik zeg het. En ja, ik ben opener eigenlijk. Ik vind het niet meer zo erg als andere mensen vragen: Hoe gaat het nou? Ze mogen best, ja, ze kunnen heel veel vragen. Ja. En dan krijgen ze antwoord ook nog […] ik was heel erg gesloten.”
Ouderen beschreven niet alleen een toename in vertrouwen in anderen maar ook in hun eigen kunnen om sociale contacten aan te gaan. Zo beschreef een respondente dat zij door de relaties die zijn ontstaan met andere deelnemers, en in dit specifieke geval ook de projectleider, uit haar schulp is gekropen en de sociale vaardigheden heeft ontwikkeld om nu beter van zich af te bijten, iets wat ze vroeger nooit deed. Terwijl ze tijdens het interview hierop terugkeek, werd ze weer zichtbaar opgetogen en gaf ze aan trots te zijn op haar persoonlijke ontwikkeling en blij te zijn met de nieuwe contacten die hierdoor zijn ontstaan: “Ja ik ben zeker gegroeid. Ik heb veel geleerd hier. Ongemerkt hè … Ik vroeg nooit wat. Vroeger durfde ik dat niet. Maar dan kom je in de narigheid … Nu ben ik veel mondiger.”
Een laatste verandering die duidelijk naar voren kwam, heeft te maken met een positiever zelfbeeld. Een mooi voorbeeld hiervan is van een respondente die zich optrok aan de andere deelnemers toen ze door gezondheidstegenslagen in een rolstoel terecht kwam: “Ik was een van de weinigen, toen, die in die stoel zat. Dus op een gegeven moment dacht ik: ja zeg, ik moet uit die stoel. Zij zitten er niet in, dus ik ook niet. Dat was wel een extra stimulans.”
Uit het interview met deze mevrouw kwam naar voren dat het contact met ouderen en het kunnen spiegelen van haar eigen situatie aan dat van de andere deelnemers, heeft gezorgd voor een stimulans om controle over haar gezondheid, over haar leven, terug te krijgen. Ze beschreef een toename te hebben ervaren in haar zelfrespect en eigenwaarde. Een positiever zelfbeeld en veerkracht is iets wat ook door andere respondenten werd beschreven, veelal in relatie tot het gevoel ergens bij te horen.
Complexe benadering van eenzaamheid
De hierboven beschreven voorbeelden laten zien dat sommige respondenten door hun deelname aan het Samen Ouder initiatief anders in het leven zijn gaan staan. Zo geven zij aan dat zij 1) ondernemender in het leven staan, 2) zich meer openstellen voor anderen, 3) met meer zelfvertrouwen relaties aan gaan, en 4) een positiever zelfbeeld hebben ontwikkeld. Bij al deze veranderingen speelt het contact met andere deelnemers, maar ook de ondersteuning vanuit professionals en vrijwilligers, een belangrijke rol. De respondenten beschreven een gemeenschapsgevoel te ervaren dat ervoor zorgde dat zij zich gezien en erkend voelden als persoon.
Desondanks vertelden meerdere respondenten ook dat zij zich nog altijd eenzaam voelden. Dit gevoel zat voor velen in het gemis van hun partner of een dierbare. Dat gevoel van, meestal, emotionele eenzaamheid – ervaren als een bepaalde leegte en gemis aan een intieme band – zal volgens hen nooit weggaan. Het vervangen van de weggevallen veelal jarenlange, bijzondere, emotionele band is in veel gevallen onmogelijk en onwenselijk. Zo gaf een aantal van de verweduwde respondenten aan deze gevoelens van eenzaamheid in zijn geheel niet kwijt te willen, omdat het hen herinnerde aan die persoon die ze verloren hadden en die gevoelens juist een erkenning en bevestiging van de bijzondere band vormden.
Samenvattend geven de ervaringen aan dat de Samen Ouder projecten niet per definitie gevoelens van (emotionele) eenzaamheid wegnemen, maar wel sociale contacten en interactie mogelijk maken waardoor gevoelens van verdriet, rouw of het gevoel hebben er alleen voor te staan worden verlicht. Door deelname aan de initiatieven werd er tijdelijk afleiding gevonden van negatieve emoties en leerden de deelnemers gaandeweg om te gaan met gevoelens van verlies. Door het faciliteren van onder andere betekenisvol contact, het bieden van activiteiten en het indirect vergroten van sociale vaardigheden, worden bepaalde subdoelen van eenzaamheidsinterventies (zie onder andere Bouwman & van Tilburg, 2020), zoals het verbeteren van het sociale netwerk bereikt. Een respondent: “Ik voel me elke dag nog wel alleen, als ik thuis zit. Maar door [project] kom ik mijn huis ook uit. Dat is fijn. Dat ik niet thuis met mijn verdriet zit dat ik mijn vrouw kwijt ben maar onder de mensen kom en andere alleenstaande spreek. Dat maakt dat ik mij vrijer voel. Het is gezellig, je bent er even uit en ontmoet mensen.”
Door niet te streven naar het verminderen van eenzaamheid in al zijn facetten, maar te focussen op bepaalde subdoelen, zoals ook het vergroten van intimiteit of het gevoel betekenis te hebben, kan beter in beeld worden gebracht welke invloed een initiatief heeft op deelnemers. Daarnaast is het van belang dat er meer aandacht wordt gegeven aan de invloed van tijd op het ervaren en verminderen van eenzaamheid. Waar emotionele eenzaamheid veelal een langdurend, soms chronisch, gevoel is, is afleiding van deze gevoelens vaak slechts kortdurend. Zoals de respondenten van dit onderzoek ook beschreven, kruipt het gevoel van verdriet en verlies weer omhoog zodra de deelnemer weer alleen thuis is. Door het creëren van een bepaalde intimiteit, bijvoorbeeld met een vrijwilliger of andere deelnemers, of het vergroten van het gevoel (weer) een doel te hebben in het leven, kan een langdurige afleiding worden gevormd van emotionele eenzaamheid. Echter het behalen van beide subdoelen kosten veel tijd, investering en ruimte voor relaties om verder te reiken dan de activiteiten en projectduur. Aandacht voor tijd tijdens het hele proces van een initiatief – van de opzet tot evaluatie – kan ervoor zorgen dat het project realistischer en effectiever te werk gaat.
Dankwoord
Wij willen graag de initiatieven van het Programma Samen Ouder en alle deelnemende ouderen en vrijwilligers bedanken voor hun tijd en inzet gedurende het onderzoek. Ook bedanken we het Oranje Fonds voor de financiële ondersteuning.