Los van de beschikbaarheid van dergelijke woningen is het de vraag aan welke eisen woningen, de woon-leefomgeving en ontmoetingsruimten moeten voldoen om ouderen ervoor te interesseren en er op hun gemak te laten voelen. In dit artikel worden een aantal eisen en aandachtspunten geformuleerd die ruimtelijk welzijn, oftewel een goed gevoel bij de plek waar je verblijft, bevorderen.
Het kiezen van het juiste plekje
Hoe kiest u uw plek in een restaurant? Kiest u voor een plek aan het raam, in verband met het uitzicht, of zit u graag met uw rug naar de muur? Misschien zit u liever bij de haard, vanwege het comfort, maar niet als u die plek alleen via allerlei op- en afstapjes kunt bereiken. Natuurlijk zit u ook niet graag in de loop van het personeel, maar wel in het gezelschap van andere gasten. Wat kiest u?
Figuur 1. Hoe kiest u uw plek in een restaurant?
Bevorderen van ruimtelijk welzijn
Zie hierboven in een notendop enkele belangrijke overwegingen die het ruimtelijk welzijn beïnvloeden: voldoende afleiding, een goed zicht op wat er om je heen gebeurt, veiligheid, een comfortabele zit en gezelschap waar je je prettig bij voelt. Zouden deze aspecten van ruimtelijk welzijn ook breder opgaan in hoe we willen leven en wonen en worden keuzes die we maken ook hierdoor beïnvloed? En bepaalt de manier waarop ruimtes zijn vormgegeven of we ons prettig of juist minder prettig voelen?
Onderzoek naar aspecten van ruimtelijk welzijn
Wanneer we kijken naar de invloed van ‘ruimte’ op ons welzijn, dan kunnen we verschillende schaalniveaus onderscheiden. De indeling kan vanuit een stedenbouwkundige blik worden beoordeeld of er kan een architectonische visie op worden losgelaten. Maar ook de binnenruimte kan object van beoordeling zijn. Daarnaast kan ‘ruimte’ op een omvangrijk gebied betrekking hebben, bijvoorbeeld op de indeling van een stad of regio, maar ook op een veel kleinschaliger geheel.
Op basis van persoonlijke ervaring als architect-stedenbouwkundige en docent-onderzoeker in ouderenhuisvesting geef ik in dit artikel voorbeelden van zorgvuldig ontworpen buurten, straten, woningen en gebouwen die ruimtelijk welzijn beogen en ook als dementievriendelijk kunnen worden bestempeld.
Uitkomsten van stedenbouwkundig onderzoek
De invloed van patronen en hun vormgeving binnen de stedenbouw, de openbare ruimte – overgaand in buiten- en vervolgens binnenruimte – is grondig onderzocht (Lynch, 1960; Alexander, 1977; Gehl, 1997). Met name Gehl heeft de laatste jaren veel aandacht besteedaan de ontwikkeling van moderne ontwerptools en handreikingen voor het gebruik ervan (Gehl, 2025).
De Klerk heeft zich vooral gericht op onderzoek naar indicatoren die het ruimtelijk welzijn beïnvloeden (De Klerk, 2019). Onderzoek naar de daadwerkelijke effecten van ruimte op welzijn en gezondheid is er echter nog onvoldoende, stellen Visser & De Wilde de Ligny (2019).
Recent onderzoek naar sociale cohesie in wijken (CRa, 2025) laat evenwel zien dat indicatoren zoals variatie, comfort, veiligheid en sociale controle, oftewel aspecten die van belang zijn om ruimtelijk welzijn in een binnenruimte op te roepen, ook een rol spelen bij het versterken van sociale cohesie. Deze aspecten worden hieronder nader uitgewerkt.
Welzijn in variatie in functie en vorm
Variatie in functie en vorm van openbare ruimten levert levendigheid, afleiding, maar ook contact met verschillende mensen op, waardoor je je thuis en op je gemak kunt voelen (CRa; Jacobs, 2019). Variatie met mate wel te verstaan, want bij een kakafonie aan vormen in architectuur, of functies die elkaar bijten, is niemand gebaat. Zeker niet iemand die wat kwetsbaarder in het leven staat, maar wiens referenties ook verder terug in het verleden liggen. Christopher Alexander (Alexander, 1997) gaat daarbij uit van een aantal universele ordening principes, zie figuur 2, voor enkele basispatronen die algemene herkenbaarheid, en daardoor overzicht en veiligheid geven.
Figuur 2. Drie van de vijftien fundamentele proporties van Alexander (1977)
Welzijn in comfort
Welzijn in ruimtelijk comfort is de meest vanzelfsprekende indicator. Met de toegenomen beperkingen die de ouderdom brengt, zijn het onderhouden van een grote tuin en te veel trappen vaak een obstakel. Een tuinhulp of traplift kunnen soelaas bieden, maar meestal is dit de eerste reden waarom men wil verhuizen uit de eengezinswoning of vrijstaande woning (De Klerk e.a., 2019). Wegnemen van deze obstakels biedt een gevoel van comfort.
Belang van veiligheid
Veiligheid in ruimtelijk welzijn is een zwaar tellend thema, in vele onderzoeken staat dit bovenaan. Ruimtelijk betekent een overzichtelijk geheel scheppen. Ten eerste in je buurt, door een zekere begrenzing, bijvoorbeeld: dit hoort bij ons, dit is het domein of zelfs territorium waarop ik mij begeef, wat ik overzie. Ten tweede in je straat: Hoe is het kwaliteit van de straat en van de stoep of het trottoir, de verkeersdrukte, de herkenbaarheid, zijn er drempels, hoe ziet de publieke ruimte er uit, en is het schoon?
Figuur 3. Veiligheid in het straatprofiel Soft City (2019)
Zijn de gebouwen een bepaalde eenheid of juist eenheid door variatie? Is er een duidelijk einde en begin van de straat? De veel geroemde hofjes roepen dit ook op door hun ruimtelijke opzet die overzicht en geborgenheid biedt, en welzijn bevordert door sociale cohesie.
Sociale controle
Het gevaar loert van het doorschieten van sociale cohesie naar sociale controle. De beoordeling daarvan hangt sterk af van je eigen karakter en van referenties uit het verleden. Ben je opgegroeid in een dorp of stad, hecht je juist aan die cohesie of keer je je af van te veel controle?
Figuur 4. Invloed van schaalgrootte op de sociale cohesie en controle (Spierings, 2014)
De schaalgrootte van de groep en de mix in bijvoorbeeld vitaal en niet-vitaal is daarvoor een sterke graadmeter. In een multiple case studie in 24 woonzorgcomplexen bleek een kleinere schaal tot 80 woonheden beter te passen bij geïnterviewden uit kleinere kernen. Ondanks een grotere sociale controle dan in settingen vanaf 130 eenheden, waar anonimiteit en keuzevrijheid meer een grote rol spelen, was het de herkenbaarheid en het ruimtelijk overzicht van de kleinere woonzorgcomplexen die de sociale cohesie versterken. (Spierings, 2014).
Dementievriendelijk
Voor mensen met dementie vraagt het ervaren van ruimtelijk welzijn om specifieke maartregelen, met name op het gebied van sensorische stimulatie en het visueel contrast. Maatregelen die soms strijdig zijn met de vragen van andere doelgroepen. In figuur 5 is een zogenaamd morfologisch schema weergegeven dat studenten van de Hogeschool Arnhem Nijmegen in opdracht van het lectoraat Architecture in Health maakten voor mensen met dementie. In het afgebeelde deel van de figuur wordt – voor de buitenruimte de ruimtelijke eisen, route, sensorische stimulatie, visueel contrast en herkenbare objecten – de verstoringsvorm gekoppeld aan dementiesymptomen en het doel én wordt een aantal ontwerpoplossingen in woord en beeld weergegeven.
Figuur 5. Morfologisch schema dementie-vriendelijke ruimtelijke ontwerpoplossingen. (Erprath, Giesbertz & Ingendaa (2025).
Hoe hiervoor te ontwerpen?
Als ontwerper en docent komt de vraag boven hoe hiervoor te ontwerpen en adviseren. Daarbij komen twee aspecten nadrukkelijk naar voren: hoe de bestaande kennis en inzichten in te zetten vanuit de combinatie tussen het sociaal-maatschappelijke en fysiek-ruimtelijke domein. En daarnaast hoe de professionele deskundigheid te combineren met de gebruiker van alle dag.
Voor beide is een integrale en daarnaast transdisciplinaire aanpak gewenst. Integraal vanuit verschillende domeinen en schaalniveaus (Augustin e.a., 2023; Gehl, 2025). Transdisciplinair vanuit de kennis en ervaringsdeskundigheid van beleidmakers, professionals, maar zeker ook eindgebruikers, die tijdig meegenomen dienen te worden in het proces (Mueller e.a., 2018).
Samenvattend
Kortom de invloed van ruimte op welzijn is evident. In dit artikel is aangegeven welke aspecten een dominante rol spelen om ruimten te creëren die ruimtelijk welzijn oproepen. Voor mensen met een verminderd oriëntatievermogen worden er specifieke aspecten aan toegevoegd. Redenen genoeg om onze enorme woningvoorraad die op gezinnen gestoeld is te herbezien: wijken en woningen die veelal monotoon in functie en vorm stratenlang doorgaan zonder herkenbaar onderscheid, met weinig ontmoetingsplekken in openbare ruimten en zonder opvallende oriëntatiepunten. Werk aan de winkel om hier verandering in aan te brengen.