Een veranderend pensioenlandschap en de rol van persoonlijke keuzes
Op 1 juli 2023 nam de Nederlandse Eerste Kamer de Wet Toekomst Pensioenen aan, een belangrijke stap in de hervorming van het Nederlandse pensioenlandschap. Volgens het Nibud (2023) introduceert deze nieuwe wet meer keuzevrijheid voor Nederlanders, zoals de mogelijkheid om een deel van het pensioen ineens op te nemen en te kiezen voor een vast of variabel pensioen. Het Nibud benadrukt de cruciale rol van pensioenuitvoerders in dit nieuwe stelsel. Zij zouden de verantwoordelijkheid dragen om helder en actief te communiceren over de pensioenmogelijkheden en om relevante informatie te verstrekken.
Deze verschuiving naar een meer individueel gericht pensioenstelsel legt een grotere nadruk op persoonlijke keuzes en financiële planning. Maar zijn starters, die aan het begin van hun carrière staan, wel voorbereid op deze nieuwe verantwoordelijkheid? Beschikken zij over de kennis om onderbouwde beslissingen te nemen in een stelsel dat op hun zelfstandigheid lijkt te rekenen?
Onderzoek naar pensioenvoorbereiding van starters
Voor mijn masterthese – uitgevoerd in 2021 aan de Universiteit Utrecht – onderzocht ik de mate van pensioenbewustzijn onder starters (De Gram, 2021). Uit mijn bevindingen blijkt dat het merendeel van hen weinig tot geen motivatie lijkt te voelen en geen actie onderneemt om hun pensioen voor te bereiden. Dit roept bij mij vragen op over de impact van het nieuwe stelsel op het uiteindelijke pensioen van deze groep, dat nu geconfronteerd wordt met een grotere verantwoordelijkheid voor hun financiële toekomst.
In dit artikel licht ik mijn onderzoek naar het pensioenbewustzijn bij starters toe. Vervolgens deel ik – met de onderzoeksresultaten in het achterhoofd – mijn gedachten over hoe het nieuwe stelsel het pensioen van starters kan beïnvloeden.
Diepte-interviews
Centraal in mijn onderzoek stonden diepte-interviews met jonge starters. Het primaire doel van de interviews was om een beeld te krijgen van hoe deze doelgroep denkt over pensioenvoorbereiding. De gesprekken boden me een kijk in hun kennisniveau, attitudes en factoren die hun houding en gedrag kunnen beïnvloeden.
De interviews hield ik met veertien starters tussen de 20 en 30 jaar die fulltime in loondienst werkten. Zij kwamen uit mijn persoonlijke kring of ik kwam in contact met hen via vrienden en familie. Deze leeftijdsgroep is essentieel voor pensioenvoorbereiding, omdat vroeg beginnen met inleggen meer rendement oplevert dan wanneer je laat begint. Je pensioeninleg kan immers nog tientallen jaren renderen.
Pensioen voorbereiden, wat is dat?
Een duidelijk thema dat uit de interviews naar voren kwam, was het lage kennisniveau over pensioenen. Veel geïnterviewden gaven toe weinig te weten of willen weten over hoe het Nederlandse pensioenstelsel werkt. Eén van hen verwoordde het als volgt: “Ik moet zeggen dat de brieven van ons pensioenfonds ongeopend de prullenbak ingaan.” Een andere deelnemer zei: “Ik lees die brieven en dan denk ik, het zal allemaal wel. “
Daarnaast zagen de geïnterviewden pensioenvoorbereiding vaak als iets voor ‘later’. Deze opvatting wijst er mogelijk op dat zij niet weten dat voorbereiding hen juist nú meer kan opleveren dan ‘later’. “Ik zie er nog niet de prioriteit in. Puur omdat je situatie op de korte termijn kan veranderen,” merkte een geïnterviewde op.
De interviews onthulden daarmee ook verschillende factoren die de houding en het gedrag van starters beïnvloeden. Ze noemden huidige financiële prioriteiten, zoals een studieschuld en hypotheek, ontbrekende kennis over wat voorbereiding oplevert, en de overtuiging dat pensioeninformatie complex en verwarrend is. Een geïnterviewde deelde haar ervaring met een pensioenseminar dat haar werkgever organiseerde: “Dus ik dacht ik ga maar eens luisteren, maar nu snap ik er nog minder van.”
Wat voor informatie willen starters dan rondom pensioen? De meeste geïnterviewden gaven de voorkeur aan concrete informatie over wat pensioenvoorbereiding hen oplevert. “Door een heel concreet beeld te schetsen van: als je nu meer in je pensioen gaat inleggen, dan heb je goede kans dat je vijf jaar eerder kan stoppen met werken. Dat soort voorbeelden,” vertelde een optimistische starter.
Met betrekking tot pensioeninformatie suggereren de resultaten van de interviews dat veel starters informatie van bekende instanties zoals pensioenverzekeraars willen ontvangen, maar ook van een adviseur. Dit toont dat pensioen een onderwerp is waarvoor starters deskundigheid wensen, wat tegelijkertijd de drempel voor hen kan verhogen om zich te verdiepen in pensioenen. Zij moeten immers eerst dergelijke instanties benaderen en eventueel betalen.
Kortom, wat hebben starters nodig?
De interviews schetsen een trend onder starters: een gebrek aan kennis en prioriteit met betrekking tot pensioenvoorbereiding. Veel starters lijken de voorbereiding uit te stellen tot ‘later’, zonder zich te realiseren dat voorbereiding in het ‘nu’ juist meer voordelen kan opleveren. Dit gebrek aan bewustzijn, gecombineerd met de overtuiging dat pensioeninformatie complex en verwarrend is, kan een aanzienlijke barrière voor hen vormen.
De voorkeur voor concrete en praktische informatie wijst op een behoefte aan toegankelijke en begrijpelijke communicatie. Starters lijken voorbeelden te willen zien van de voordelen van vroegtijdige pensioeninleg, ondersteund door duidelijke berekeningen. Het is belangrijk dat pensioenverzekeraars, adviseurs en andere relevante instanties dit erkennen en hierop inspelen met heldere en toepasbare informatie. Zo kunnen zij starters helpen om onderbouwde keuzes te maken, die nodig zijn voor een veilige financiële toekomst.
Hoe starters op pensioeninformatie reageren
Na de interviews voerde ik een experiment uit om te onderzoeken hoe starters reageren op communicatie over pensioenvoorbereiding. Ik maakte zes versies van een folder, elk met een argument voor gedegen pensioenvoorbereiding gebaseerd op één van drie motivaties: 1. je woonlasten kunnen betalen, 2. eerder met pensioen gaan, en 3. kunnen reizen. Elk argument presenteerde ik in twee versies: een met een lijngrafiek (Afbeelding 1) en een andere met een tekstuele uitleg van de voordelen van pensioenvoorbereiding (Afbeelding 2).
Afbeelding 1 en Afbeelding 2
Aan het experiment deden 151 respondenten mee, tussen de 18 en 30 jaar oud met een gemiddelde van 25 jaar. Ik wierf de respondenten via respondenten.nl. Ik verdeelde de respondenten in zes groepen, waarbij iedere groep één versie van de folder te zien kreeg.
De resultaten toonden geen significant verschil tussen de groepen in de intentie om pensioen voor te bereiden, hun attitude ten opzichte van pensioenvoorbereiding, of de ervaren geschiktheid van het medium. Wel ontdekte ik een significant verschil in de intentie tussen mensen die fulltime werken en mensen die geen baan hebben of werkzoekend zijn, onafhankelijk van welke versie zij te zien kregen. Mensen die fulltime in loondienst werken, tonen significant meer intentie om zich voor te bereiden op hun pensioen dan werkloze mensen of mensen die actief op zoek zijn naar werk. De resultaten wijzen erop dat werkstatus van starters invloed kan hebben op hun intentie om zich voor te bereiden op pensioen. Dit geeft ook aanleiding om vervolgonderzoek te doen naar de invloed van werkzekerheid en financiële stabiliteit op pensioenvoorbereiding.
Het belang van communicatie in het nieuwe pensioenlandschap
De bevindingen uit mijn onderzoek, waaruit blijkt dat starters vaak een beperkte kennis hebben over pensioenvoorbereiding, het nog als een ver-van-mijn-bed-show beschouwen en andere (financiële) zaken prioriteit geven, krijgen extra gewicht in het licht van het nieuwe, meer individualistische pensioenstelsel in Nederland. Bovendien wijst het experiment erop dat het nog een uitdaging kan zijn om te bepalen welke communicatiestrategieën en -middelen het meest effectief zijn bij deze doelgroep.
Het wordt voor Nederlanders in het algemeen belangrijker om zich bewust te zijn van het belang van een gedegen pensioenvoorbereiding. Het nieuwe stelsel biedt kansen, maar ook uitdagingen, vooral voor diegenen die nog aan het begin staan van hun carrière en pensioenopbouw. Het is cruciaal dat starters zich realiseren dat de beslissingen die ze nu nemen, een directe impact hebben op hun financiële zekerheid op de lange termijn.
Deze situatie roept op tot een versterkte inspanning vanuit verschillende hoeken – onderwijsinstellingen, werkgevers, pensioenfondsen en beleidsmakers – om starters te voorzien van de nodige kennis en tools en hen zodoende in staat te stellen om daadwerkelijk weloverwogen keuzes te maken rondom hun pensioenvoorbereiding. Het gaat hierbij niet alleen om het verstrekken van informatie, maar ook om het creëren van een cultuur waarin zij starters aanmoedigen en ondersteunen om actief deel te nemen aan hun financiële toekomst.
Hoewel mijn onderzoek waardevolle inzichten biedt in het pensioenbewustzijn van starters, wil ik ook enkele beperkingen noemen. Ten eerste richtte ik mij in het onderzoek op starters in fulltime-loondienst, wat een beperkt beeld kan geven van de bredere groep jonge werkenden in Nederland, zoals ondernemers en ZZP’ers. Ten tweede waren de interviews en het experiment beperkt in omvang; zo wierf ik voor de kwalitatieve interviews respondenten uit mijn eigen sociale netwerk, wat de generaliseerbaarheid van de resultaten kan beïnvloeden. De bevindingen zijn daarom met name indicatief voor de houding en kennis van starters over pensioenvoorbereiding.
Gezien deze beperkingen biedt mijn onderzoek interessante aanknopingspunten voor vervolgonderzoek. Een logische volgende stap is om onderzoek te doen naar een bredere en meer diverse groep aan starters, inclusief ondernemers, ZZP’ers, parttimers en mensen met een vast of tijdelijk arbeidscontract. Ook kan het interessant zijn om dieper in te gaan op de specifieke informatiebehoeften en -voorkeuren van verschillende (sub)groepen binnen de starters. Dit kan helpen om gerichtere en effectievere communicatiestrategieën te ontwikkelen voor pensioenvoorlichting. Verder onderzoek naar de langetermijneffecten van het nieuwe pensioenstelsel op de financiële voorbereiding en zekerheid van starters kan ook waardevolle inzichten bieden voor beleidsmakers, pensioenfondsen en financiële adviseurs. Doen starters bijvoorbeeld daadwerkelijk iets met die nieuwe mogelijkheden rondom hun pensioen?
In een wereld waarin financiële zekerheid steeds minder een gegeven is, wordt het vermogen van starters om zich adequaat voor te bereiden op hun pensioen niet alleen een persoonlijke, maar ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Het nieuwe pensioenstelsel, met zijn nadruk op individuele keuze en verantwoordelijkheid, maakt het essentieel dat starters worden uitgerust met de kennis en vaardigheden om deze uitdagingen het hoofd te bieden.