Goed ouder worden en vrijwillige inzet
Hoe kunnen goed ouder worden en vrijwillige inzet elkaar versterken? Die vraag is veelomvattend (gebleken?). Het gaat over beeldvorming, over zingeving en over het samenspel tussen informele en formele zorg. Maar bijvoorbeeld ook over lokale samenwerking, over contact tussen verschillende generaties (intergenerationeel) en over ouder worden met een migratieachtergrond. Op al die vlakken zijn door het programma Samen Ouder Worden resultaten geboekt, en ook die zijn veelvormig: er zijn – veelal in gesprek met ouderen – originele en waardevolle inzichten opgedaan, er is praktijk- en wetenschappelijke kennis ontwikkeld en er zijn vele tientallen praktische tools voortgebracht. Dit alles is nog verrijkt door de uitwisseling tussen theorie en praktijk en tussen de praktijken onderling, op lokaal en landelijk niveau. Dit artikel bevat een selectie uit de opbrengsten van het programma Samen Ouder Worden, waarvoor onder andere geput is uit het monitoronderzoek van Movisie (2023), het e-book Nooit te oud om te beginnen (2023) en publicaties van de Universiteit voor Humanistiek (Blonk, 2021, 2022, 2023).
Samen Ouder Worden – de opzet van het programma
Samen Ouder Worden is een meerjarig programma van elf landelijk opererende (vrijwilligers)organisaties onder supervisie van Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk (NOV). Samen Ouder Worden wordt gefinancierd door het ministerie van VWS en maakt deel uit van het pakket aan maatregelen, initiatieven en projecten om ervoor te zorgen dat de ondersteuning en zorg voor ouderen ook in de toekomst blijft passen bij wat ouderen willen, ook gezien de grote schaarste aan personeel en de stijgende zorgvraag. In de vergrijzende samenleving wordt niet alleen de druk op de formele zorg en de mantelzorg groter, maar neemt ook het beroep op vrijwilligers toe. Tegelijkertijd zorgt vrijwillige inzet ervoor dat ouderen erbij horen en meedoen.
In 35 lokale onderzoekspraktijken werd gezocht naar antwoorden op de vraag hoe vrijwillige inzet en goed ouder worden elkaar kunnen versterken. Onder begeleiding van een programmamedewerker van Samen Ouder Worden experimenteerden lokale partijen uit (in)formele zorg en welzijn samen met ouderen met nieuwe vormen van vrijwillige inzet. Deze programmamedewerker was altijd verbonden aan een van de elf samenwerkingspartners en voor een x aantal uren uitgeleend aan het programma Samen Ouder Worden.
De opbrengsten van de eerste vier jaar zijn gebundeld in het e-book ‘Nooit te oud om te beginnen’.
Beeldvorming
Marion (78) is blind, maar is niet alleen kwetsbaar: zij is ook onmisbaar als verbinder en sfeermaker in een kleinschalige ontmoetingsruimte. Jenny (83) is rolstoel gebonden én snijdt elke middag de lunchboterhammen in stukjes voor haar oudere buurvrouw. Deze beide vrouwen worden krachtiger omdat ze de kans krijgen om betekenisvol te zijn voor anderen.
Uit dit soort verhalen doen we als programma vele inzichten op. In eerste instantie richtte het programma zich vooral op eenzaamheid bestrijden en kwetsbare ouderen ondersteunen met vrijwilligers. Maar al snel ontdekten we dat de stem van ouderen onvoldoende doorklonk en zijn we nog aandachtiger gaan luisteren. Het beeld van eenzame en kwetsbare ouderen moesten we vervolgens bijstellen. Niet zozeer eenzaamheid, maar vooral zingeving bleek belangrijk: naast ondersteuning van kwetsbaren kwamen betekenisvol contact en positieve gezondheid te staan, naast functieverlies kwam talenten vieren. Tot slot leerden we ouderen niet langer als doelgroep te zien maar als krachtige bron. Deze inzichten brachten een ontwikkelproces op gang voor het gehele programma Samen Ouder Worden. De 35 lokale praktijken werden actielabs met experimenten waarin de ouderen zelf een prominente rol speelden. Ouderen lieten zien, aan zichzelf en de lokale omgeving, dat zij zelf het beste weten hoe vrijwillig actief zijn vormgeeft aan betekenisvol ouder worden.
Zingeving
Op basis van alle verhalen van ouderen en de samenwerking met de Universiteit voor Humanistiek werd zingeving een centraal thema binnen Samen Ouder Worden. Zingeving is het zoeken naar betekenis en de ervaring dat wat we doen van waarde is. De wens ertoe te doen verandert niet bij het ouder worden. De consequentie van dat inzicht is dat er ruimte moet zijn voor wat de oudere te bieden heeft en dat die zich uitgenodigd voelt om (her)nieuw(d)e bronnen in zichzelf aan te boren. Het promotieonderzoek van Laurine Blonk onder begeleiding van hoogleraar Anja Machielse en Femmianne Bredewold bracht aan het licht hoe vrijwilligersinitiatieven, zoals een Thuiskamer of Buurttuin, waardevolle ontmoetingsplekken kunnen zijn met ruimte voor zingeving en betekenisvol contact (2023). Bij vrijwilligersinitiatieven is ruimte om te spelen met rollen. Zoals voor Jan, die net weduwnaar is geworden en als vrijwilliger koffie gaat schenken bij ontmoetingsochtenden voor buurtgenoten. De ene keer beperkt Jan zich tot koffie schenken, een andere keer knoopt hij eens een praatje aan. De rollen kunnen ook wisselen per situatie en in de tijd. De gasten op de koffieochtend zijn niet alleen hulpvrager, maar kunnen met hun luisterende oor Jan ook tot steun zijn.
(Wetenschappelijke) kennis opgedaan tijdens het programma werd direct uitgewisseld met de lokale praktijken van Samen Ouder Worden. Verschillende programmamedewerkers maakten bijvoorbeeld ruimte om ouderen hun talenten en wensen te laten (her)ontdekken, via de Talentenkaravaan in Rotterdam (figuur 1) of de Roze Theekan in Alkmaar (figuur 2). De methodieken die hieruit ontstonden, werden vervolgens overdraagbaar gemaakt en gedeeld met de overige lokale actielabs; deze zijn in meer detail te vinden in het e-boek.
Samenspel
Een vergelijkbare kennisuitwisseling is er ook bij de vraag hoe het samenspel tussen formele en informele inzet soepeler kan verlopen. Eén van de voorwaarden daarvoor is dat de vele vaak kleinschalige en versnipperde, vrijwilligersinitiatieven een herkenbare en stevige positie in het speelveld hebben. Een mooi voorbeeld van hoe dat lukt, specifiek bij vrijwillige inzet voor en door ouderen, komt uit Utrecht. De programmamedewerker van Samen Ouder Worden nam een centrale rol in bij het al langer bestaande NIZU, het Netwerk Informele Zorg Utrecht, en benadrukte daarbinnen het potentieel van ouderen. Met een andere bril naar ouderen kijken, helpt om het accent te leggen op wat ouderen wél kunnen. In Utrecht wordt gewerkt met zogenaamde ambassadeurs Informele Zorg: beroepskrachten die in hun dagelijkse werk de informele zorg promoten. Hierdoor zien steeds meer partijen de kracht van ouderen en de meerwaarde van meer informele ondersteuning door en voor ouderen. Ook de beschrijving van de methodiek achter deze ambassadeurs is overdraagbaar gemaakt.
Neutrale partij
Behalve op het samenspel tussen informele en formele partijen, richtte een deel van de lokale actielabs zich op de bredere lokale samenwerking, dus ook tussen professionele partijen. Het is lastig voor organisaties om alleen een antwoord te vinden op de vergrijzing en de tekorten in de zorg. Vrijwilligersorganisaties, burgerinitiatieven, buurtplatforms, welzijnsinstellingen, zorginstellingen, scholen, culturele instellingen en gemeenten hebben elkaar nodig om samen deze vraagstukken aan te pakken. Uit het monitoronderzoek door Movisie (2023) blijkt dat de programmamedewerkers van Samen Ouder Worden daar volgens de lokale partners goed in zijn geslaagd. Zij zien Samen Ouder Worden als een enorme katalysator in de ontwikkeling van activiteiten die passen bij de wensen en behoeften van ouderen. De samenwerking tussen partijen is op veel plekken geïntensiveerd en verloopt tegenwoordig ook beter. De onderzoekers van Movisie geven hiervoor verschillende verklaringen, die ook voor toekomstige vergelijkbare programma’s waardevol kunnen zijn. Om te beginnen stimuleerden de programmamedewerkers de samenwerkingspartners om ouderen te zien als krachtige bron. Dit heeft consequenties voor de participatie en ondersteuning van ouderen. Door dat als vertrekpunt te nemen, kunnen de taken volgens de onderzoekers efficiënter worden verdeeld en sluit het (activiteiten) aanbod beter aan. De onderzoekers waren ook positief over de manier waarop het programma Samen Ouder Worden is opgezet: “De programmamedewerkers waren in staat om zich als een neutrale partij te bewegen in het lokale speelveld. Daardoor konden zij (schijnbare) belangentegenstellingen, concurrentiegevoelens en verschillen in taal en visie tussen vrijwilligersorganisaties onderling en tussen formele en informele partijen overbruggen.”
De lokale partners roemden verder het hoge kennisniveau van de programmamedewerkers en het landelijk team van Samen Ouder Worden. Dat kwam volgens de lokale partners ten goede aan innovatie en aan de agendering van bepaalde vraagstukken. Dit geeft aan dat een dergelijk programma meerwaarde kan hebben door op te treden als neutrale partij en de terugkerende patronen en kennis binnen lokale praktijken te delen en zo te versterken.
Diversiteit
Aan het einde van deze selectie van opbrengsten van Samen Ouder Worden staan we nog stil bij de thema’s ouder worden met een migratieachtergrond en contact tussen verschillende generaties. We noemen deze (beide) thema’s samen, omdat er in verschillende lokale praktijken interessante combinaties zijn ontstaan. Zo heeft in Den Haag een project met de Caribische gemeenschap, om jong en oud meer naar elkaar om te laten zien, een aanstekelijk lied heeft opgeleverd. Het maken van dit lied, Yelele genaamd, heeft veel jongeren en ouderen geïnspireerd om zich ook in te zetten voor een ander. Eveneens uit de Haagse Caribische gemeenschap komt het project Present met Ervaring. Jong en oud doen onder deze noemer klusjes voor elkaar. Ook delen zij kennis met elkaar, bijvoorbeeld over hoe je een muur het beste kunt schilderen.
Tot slot een voorbeeld uit Amersfoort. De lokale programmamedewerker schoof vaak aan bij ontmoetingsgroepen in verschillende gemeenschappen en hoorde daar levensverhalen van onder meer Turkse en Marokkaanse ouderen. Samen met een documentairemaker vatte ze het plan op om een toneelstuk te maken zodat er meer verbinding zou komen tussen ouderen met een migrantenachtergrond en ouderen zonder. Corona bleek een spelbreker voor het toneelstuk, maar het alternatief was minstens zo effectief: een prachtig vormgegeven verhalenbundel. De samenwerking met de afdeling design & media van het ROC was hierin belangrijk, omdat de verhalen van de ouderen een verdiepingsslag kregen. De studenten vertelden namelijk wat hen raakte in de verhalen en elke student maakte een kunstwerk bij een gesprek met de eigen opa, oma of oudere buurtgenoot. In dit Amersfoortse voorbeeld komen de sleutelbegrippen beeldvorming, zingeving, samenwerking, intergenerationeel en migratieachtergrond allemaal samen.
Relevante lessen
De bovenstaande voorbeelden laten zien dat we veel hebben geleerd. Veel van de lessen zijn relevant voor beleidsmakers en beslissers, vrijwilligerscoördinatoren en professionals. In feite zou het goed zijn als we ons als samenleving als geheel realiseren dat:
- ouderen niet óf kwetsbaar óf krachtig zijn, het gaat vaak samen.
- ouderen krachtiger worden als ze de kans krijgen om betekenisvol te zijn voor anderen.
- de wens ertoe te doen niet verandert bij het ouder worden: iedereen zoekt zingeving.
- vrijwilligersinitiatieven waardevolle ontmoetingsplekken kunnen zijn, omdat daar ruimte is voor zingeving en betekenisvol contact. Bij vrijwilligersinitiatieven kunnen mensen spelen met rollen: het ene moment hulpvrager, het andere moment luisterend oor.
- ouderen die daartoe uitgenodigd worden, prima in staat zijn om te (her)ontdekken op welke manier zij vrijwillig actief willen zijn.
- beroepskrachten in hun dagelijkse werk de informele ondersteuning voor en door ouderen kunnen promoten, waardoor steeds meer partijen de meerwaarde hiervan gaan inzien.
- we ouderen kunnen zien als krachtige bron. Die blik legt meer focus op participatie door ouderen, naast hun ondersteuningsbehoeften.
- een neutrale (externe) professional of partner in een lokaal speelveld (schijnbare) belangentegenstellingen, concurrentiegevoelens en verschillen in taal en visie kan overbruggen.
Vervolgtraject
Ook in het recent gestarte vervolgtraject van Samen Ouder Worden is er aandacht voor de geleerde lessen. Door deze uit te dragen in de praktijk, kunnen er steeds meer situaties ontstaan waarin vrijwillige inzet en betekenisvol ouder worden elkaar versterken.
Sinds 2023 neemt Samen Ouder Worden deel aan de brede maatschappelijke beweging Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen (WOZO). Het hoofddoel van WOZO is zorg en ondersteuning te organiseren op een manier die beter aansluit bij de veranderende voorkeuren van ouderen. Onder het motto ‘zelf als het kan, thuis als het kan en digitaal als het kan’. ‘Zelf als het kan’ gaat bijvoorbeeld over het zichtbaar en actief maken van de potentie van ouderen. ‘Thuis als het kan’ wordt realistischer als ouderen zelf actief betrokken zijn bij lichte gemeenschappen als wandelgroepen en buurt- of huiskamers. En bij het aanleren van digitale vaardigheden zijn er mogelijkheden te over voor verbindingen tussen jong en oud(er).