Mondiale trend
Wereldwijd zien we de opkomst van de kunstenaar in het sociale domein en de ouderenzorg. Via allerlei kunstvormen trachten zij zowel intramuraal als in de wijk een bijdrage te leveren aan de gezondheid van ouderen. Deze ontwikkeling en de waarde van kunstenaars in deze domeinen wordt ook erkend door de World Health Organization (WHO) (Fancourt & Finn, 2019). In Engelssprekende landen en Scandinavië is de rol van kunstenaars zelfs al redelijk vanzelfsprekend; het is bijna een eigenstandige discipline binnen het domein van zorg- en welzijn.
De afgelopen decennia groeide de wetenschappelijke kennisbasis rond kunst en gezondheid. De studies lopen uiteen van gerandomiseerde trials, van bijvoorbeeld een dansinterventie voor mensen met een specifieke aandoening, tot meer kwalitatieve studies naar de beleefde ervaringen van een bepaalde doelgroep of met een bepaalde kunstvorm. De wetenschappelijke literatuur is echter zeer versnipperd en voor velen is de waarde van kunst in de zorg evident, maar ‘ongrijpbaar’. Ook is er nauwelijks samen mét ouderen onderzoek gedaan naar de waarde van deze activiteiten. Aanleiding genoeg om in Nederland een studie te doen naar de ervaringen en de waarde van kunstparticipatie samen met ouderen en kunstenaars.
Onzegbare waarde
In de periode tussen 2019 en 2021 deed een onderzoeksgroep vanuit Amsterdam UMC en Leyden Academy on Vitality and Ageing tezamen met andere consortiapartners, een kunstenaar en oudere co-onderzoekers een grootschalig nationaal onderzoek. Naast vier zorgorganisaties met kunstprogramma’s waren er 15 kunstinitiatieven die meededen in het onderzoek. Zij boden activiteiten aan voor meer vitale en thuiswonende ouderen, maar ook voor ouderen in een intramurale setting, waaronder mensen met dementie. Door participerende observaties, interviews, groepssessies en artistiek onderzoek achterhaalde het team de waarde van de kunstactiviteiten voor ouderen. Er zijn 470 micro-narratieven verzameld en onderliggende patronen zijn geanalyseerd (zie voor design: Groot e.a., 2021). In de gesprekken met deelnemers hoorden we vooral dat het zo lastig is om onder woorden te brengen wat nu precies die waarde is. Het is vaak onzegbaar.
“Het geeft een prettig gevoel vanbinnen, zingen. Daar kan ik verder ook niks over zeggen. Voor mij is het moeilijk om dat uit te drukken.” (vrouw, koor)
Dit is de reden dat de kunstenaar, Janine Schrijver, als scholarly artist een bijdrage leverde aan het onderzoek. Zij maakte een reeks portretten van mensen vóór en ná deelname aan hun kunstactiviteit. Wat ziet u? Wat voelt u? Ziet u verschil?
Ook probeerden we in dit onderzoek woorden te vinden voor de waarde, met als conclusie dat actieve kunstparticipatie het volgende brengt voor ouderen: 1) een positief gevoel, 2) persoonlijke en artistieke groei, en 3) diepgaande contacten.
Positief gevoel
Ouderen vertelden vaak dat ze het gevoel hadden dat ze nog leefden en connectie voelden met hun innerlijk leven dankzij de deelname aan kunstzinnige activiteiten. Velen beschreven het als een gevoel dat hun diepere bewustzijn raakte. Dit was veelal een positieve ervaring voor de ouderen.
“Als ik naar mijn moeder keek die was altijd meteen helemaal blij en die ging óf salueren, óf ze sprong overeind. Ze maakte in ieder geval duidelijk van nou, leuk!” (dochter van deelnemer met dementie, muziek)
In observaties, maar ook in verhalen, kwam het gevoel van ‘plezier en blij zijn’ ook regelmatig naar voren. Ouderen beschreven dat ze vaak opgingen in het moment, blij werden van de speelse interacties tussen de andere deelnemers en de kunstenaars en regelmatig (glim)lachten. Ouderen legden uit dat door hun deelname ze zich weer jonger voelden. In het moment, vergaten ze even hun beperkingen, zorgen en pijn. De deelname aan de kunstactiviteit bood afleiding, en een ontsnapping uit de dagelijkse routine.
Persoonlijke en artistieke groei
Naast positieve gevoelens worden ouderen door kunstactiviteiten veelal uitgedaagd om te groeien op zowel artistiek als persoonlijk vlak. Kunstenaars stimuleren dit, maar ook het materiaal kan maken dat ouderen nieuwe vaardigheden opdoen. Een voorbeeld hiervan is het aanleren van een specifieke valtechniek bij dansen, of een techniek voor beeldende vorming. Het is voor ouderen niet altijd makkelijk om te starten met een kunstactiviteit. Het vraagt om even buiten je comfortzone te treden, en soms ook om jezelf lichamelijk uit te dagen.
“En toen de tweede reeks, toen was ik daar en toen zei hij: ‘Zou je een uitdaging durven aangaan?’ ‘Ja, dat durf ik wel.’ ‘Nou,’ zegt ie, ‘Ik heb een expositie, en ik heb hier een boekje: zou jij een van die dieren willen proberen na te tekenen?’ ‘Ja maar dat lukt me nooit.’ ‘Dat lukt niet, staat niet, dat woord ken ik niet,’ zegt ie. En toen zei hij: ‘Probeer het, lukt het niet. Je hoeft hem niet aan mij te geven! Dan neem je hem zelf mee, maar probeer het.’ Nou heb ik dus mijn uiterste best gedaan en ik heb er twee weken over gedaan want dat mag ook. En nou toen gaf ie wat tips en hij was klaar en iedereen zei ook van: ‘Hij is hartstikke mooi geworden!’ En ik was daar eigenlijk best wel heel trots op! En ja [onverstaanbaar] is toch die onzekerheid wel weggegaan!” (vrouw, beeldend)
Zoals de deelnemer hierboven beschrijft, ontdekken veel ouderen in het doen van een kunstzinnige activiteit dat ze (toch nog) iets kunnen, soms met hulp van de kunstenaars of andere deelnemers. Het is een activiteit waarin leren centraal staat en waarin gevoelens van angst of onzekerheid worden overwonnen waardoor trots, overwinning en zelfvertrouwen gaan overheersen. Ouderen geven ook aan dat deelname aan een project hen een doel in het leven geeft, waarin ze zichzelf ontwikkelen, zichzelf laten zien en ervaren dat ze van waarde zijn voor anderen.
Diepgaande contacten
Ten slotte zagen we dat actieve deelname aan kunstprojecten andere verbindingen tussen mensen mogelijk maakt. Deze connecties zijn anders dan de dagelijkse contacten, zoals een praatje met een buurvrouw op straat of het delen van een maaltijd in het buurthuis. Ouderen geven aan dat de interactie tussen de kunstenaar en andere deelnemers op een heel ander niveau ligt, soms meer op een zijnsverbintenis; vanuit je diepste zelf in verbinding treden met de ander. Anderen omschrijven het lichamelijke contact dat ze hebben met bijvoorbeeld dans of theater als zeer waardevol. Het zijn andere aanrakingen dan met geliefden of met zorgverleners. Het gaat ook om het samen delen van een moment en om onderling begrip. Vaak zijn er geen woorden nodig om deze verbintenis aan te gaan met elkaar.
“Nou door de dans is het ook zo dat je makkelijker contact maakt. Ja hoe heet het, omdat je zonder taal… Je bent niet steeds aan het praten maar je maakt wel contact. Je krijgt juist die samenwerking en als je van iemand een beeldhouwwerk moet maken, dan zijn arm omhoog of wat dan ook. We doen het dan met tweeën als opdracht: maak een bouwwerk van iemand. En dat moet dan omgekeerd ook. Dus je bent wel erg bezig met wat je zelf voelt of vindt of noem maar op. Maar je bent ook heel erg bezig met de ander.” (vrouw, dans)
Waarde voor zorg- en kunstsector
Niet alleen ouderen ervaren de waarde van de activiteiten, in het onderzoek bleek ook dat medewerkers positieve gevoelens ervaarden en meer diepgaande contacten met bijvoorbeeld bewoners in woonzorgcentra.
“Dan ben je samen, ik ben met haar samen op een gelijkwaardig niveau. En ik denk dat dat heel erg bijdraagt aan het feit dat als zij zich niet veilig voelt en je hebt samen dat zeg maar, gelijk, op een gelijk niveau, die ervaring heb je samen. Dan wordt het vertrouwen groter… Dus ik heb een andere relatie met Marietje gekregen. Doordat we samen ergens op reis gaan naar iets toe.” (verzorgende, theater)
Dit geeft aan dat kunstenaars een waardevolle rol binnen het zorg- en welzijnsdomein kunnen innemen, waarbij de aandacht voor werkplezier en gepersonaliseerde zorg meer ruimte kan krijgen.
Door meer samen te werken met kunstenaars kunnen de zorgsector en het sociale domein beter inspelen op de behoefte aan uitdaging en een leven lang leren van hedendaagse ouderen, en ook een rol spelen in het verbeteren van het welzijn en de gezondheid van ouderen en eenzaamheidsproblematiek in Nederland. Daarnaast bieden de activiteiten van kunstenaars in de zorg niet alleen werkgelegenheid voor kunstenaars, maar zij geven zelf ook aan uitgedaagd te worden en zichzelf te kunnen blijven ontwikkelen op zowel persoonlijk als professioneel vlak door hun participatieve werk met ouderen. Tegelijkertijd leren zorg- en sociale professionals van de skillset en esthetische blik van kunstenaars en kunnen de verschillende vakgebieden baat hebben bij kruisbestuivingen. Er kan dan worden gewerkt aan wat James Thompson (2015) ook wel beschrijft als ‘de virtuositeit van zorg’: het nastreven van een bepaalde schoonheid in het met aandacht zorgen voor de ander.
Nieuwe discipline
Dit onderzoek liet ons zien dat ‘kunst & gezondheid’ (in het Engels ook wel Arts & Health genoemd) een vakgebied in wording is met een eigen ‘body of knowledge’. De kunstenaars in de projecten gaven te kennen dat zij in het organiseren en begeleiden van kunstactiviteiten voor ouderen nieuwe, specifieke competenties hebben ontwikkeld waarover zij geen cursus hebben gekregen in hun kunstopleiding. Dit gaat met name over het op een artistieke manier kunnen werken met verschillende mensen en het inspelen op hun behoeften en wensen. Ook leren zij in hun praktijk omgaan met ethische vraagstukken, zoals: Wat zet je in werking met je project en op welke manier maak je een positief (dan wel negatief) verschil? Ook moeten zij over capaciteiten beschikken op het gebied van grenswerk, ook wel boundary work genoemd, en ondernemerschap om logica’s uit de zorg en kunst bijeen te brengen. Boundary work is werk dat iemand uitvoert door zich te begeven tussen gebieden. Dit kunnen verschillende disciplines zijn, verschillende werelden, verschillende mensen, groepen, of professies. Het gaat over samenwerken op basis van gezamenlijke issues tussen gebieden die normaliter buiten de ‘grenzen’ liggen van het ‘normale’.
De belangrijkste aanbeveling van het onderzoek is dan ook dat het nodig is te (blijven) investeren in professionalisering op het gebied van kunst en gezondheid. Dit vakmanschap is essentieel om kunstparticipatie ten behoeve van de gezondheid en het welzijn van ouderen op een goede manier vorm te geven. Door stimulering van het samen leren met professionals uit de kunsten, zorg, sociaal werk, wetenschap, en uiteraard ouderen zelf, hopen wij dat deze nieuwe vorm van vakmanschap over 10 jaar niet meer weg te denken is uit het Nederlandse zorglandschap.
Met dank aan…
Wij willen alle betrokkenen bij het onderzoek bedanken, evenals ZonMw (programma Kunst en Cultuur in de Langdurige Zorg) als financier van dit onderzoek. Onze speciale dank gaat ook uit naar ook de organisaties en hun fotografen die de beelden voor dit artikel beschikbaar stelden.