Het aantal mensen met dementie stijgt en daarmee ook de druk op mantelzorgers en het zorgsysteem (Alzheimer Disease International, 2025). Tegelijkertijd blijkt uit onderzoek dat juist zelfstandig naar buiten gaan – voor een wandeling, een boodschap of een bezoek aan vrienden – essentieel is voor het fysieke en mentale welzijn van mensen met dementie (Bartlett & Brannelly, 2019). Toch is het voor mensen met dementie lastig om zich buitenshuis te oriënteren, wat leidt tot vaker thuisblijven en dus isolatie en verlies van zelfstandigheid.
Helaas zijn veel bestaande oplossingen gericht op monitoring van mensen met dementie en gaan niet uit van wat mensen wél kunnen. GPS-trackers waarmee mantelzorgers de locatie en verplaatsingen van iemand kunnen traceren, dragen bijvoorbeeld niet bij aan het zelfvertrouwen van die persoon. Om technologie te ontwerpen die beter aansluit bij de doelgroep volgen we de filosofie van een persoonsgerichte benadering. Deze benadering neemt het individuele perspectief van mensen met dementie als uitgangspunt voor zorg, dit perspectief geldt ook als uitgangspunt voor het ontwerpen van deze technologie. Door rekening te houden met de geleefde ervaringen (“lived experience”) in het ontwerpen van technologie, kunnen we bijdragen aan de individuele behoeften en specifieke voorkeuren van mensen met dementie. Deze perspectieven komen samen in het door TU Eindhoven ontwikkelde concept ‘Warme Technologie’ (IJsselsteijn, Tummers & Brankaert, 2020). Waarbij we voorstellen dat warme technologie niet stigmatiserend, maar toegankelijk moet zijn, en aanvullend op persoonlijke of sociale behoefte. Daarnaast leert deze aanpak dat je technologie en gerelateerde diensten moet ontwikkelen in samenwerking met de doelgroep door middel van participatieve ontwerpmethodes. In lijn met die aanpak is er een alternatief ontwikkeld voor persoonlijke navigatie door het Expertise Centrum Dementie & Technologie aan de Technische Universiteit Eindhoven: het Welthuis Kompas.
Co-design met mensen met dementie
Het Welthuis Kompas is een eenvoudig, tastbaar navigatiehulpmiddel dat met een fysieke pijl naar huis wijst (De Jong & Brankaert, 2015). De technologie heeft geen digitaal scherm, geen spraakcommando’s, maar een herkenbare en intuïtieve vorm met een fysieke pijl die naar huis wijst, naar het beeld van een traditioneel kompas. Door subtiel richting te geven, stimuleert het kompas de nog beschikbare oriëntatievaardigheden van gebruikers.
Het Welthuis Kompas werd ontwikkeld in een iteratief co-design traject, waarin gebruikers en experts in meerdere fasen van het ontwerpproces actief zijn betrokken (Brankaert, 2016). Dit traject werd gedreven door de wens om samen met gebruikers en experts een geschiktere oplossing voor mensen met dementie te ontwerpen.
Het doel was om een hulpmiddel te ontwerpen dat mensen met dementie zelf helpt om zelfstandig naar buiten te gaan, hen veilig naar huis te leiden wanneer ze de weg kwijt zijn, en zo hen en de mantelzorg vertrouwen te geven. Een cruciaal inzicht dat we opdeden tijdens het proces was dat het apparaat niet te technisch mocht ogen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een smartphone. Dit leidde tot de keuze voor een herkenbaar navigatiemiddel: een kompas, vanwege de associatie met navigeren en de weg terugvinden.
Iteratie I: Expertinterviews (Exploratiefase)
De startvraag van het ontwerpproces was: hoe kunnen we mensen met dementie ondersteunen om zelfstandig buitenshuis te wandelen? De eerste iteratie, de exploratiefase, bestond uit expertinterviews. Er werden diverse prototypes voor richting-aanduiding gecreëerd en geëvalueerd met experts op het gebied van technologieontwikkeling en onderzoek in het dementiedomein, eerst zonder directe betrokkenheid van mensen met dementie omdat de richtingen nog niet concreet waren. De ontwerprichting van een kompas als navigatie-ondersteuning werd in deze fase positief ontvangen. Daarnaast werden er zorgen geuit over de bruikbaarheid voor mensen in latere stadia van dementie, en over de moeilijkheid voor mensen met dementie om nieuwe dingen aan te leren – met name omdat later aangeleerde vaardigheden als eerste verdwijnen. Desondanks zagen experts potentieel en benadrukten zij het belang van een eenvoudig, herkenbaar ontwerp met een zeer korte leercurve. Ook werd geadviseerd het apparaat zo vroeg mogelijk in het dementieproces te introduceren om er vertrouwd mee te raken. De experts geloofden dat het kompas gebruikers meer zelfredzaamheid zou bieden door hen in staat te stellen zelfstandig naar buiten te gaan.
Iteratie II: Focusgroep (Ontwerpfase)
Gebaseerd op de input van mensen met dementie en experts tijdens de eerste iteratie, leidde de tweede iteratie tot een eenvoudig en herkenbaarder ontwerp, dat de uitstraling van een kompas had (figuur 1). Er werden ook verschillende nieuwe elementen in overweging genomen zoals: Het toevoegen van een klein display met daarop de letters “THUIS” als indicatie voor het doel waar de pijl heen wijst, en een centrale knop met een “thuis” icoon waarmee je kunt bellen naar een persoonlijk contact als je de weg kwijt bent. In deze fase werden mensen met dementie betrokken via een focusgroep om deze ideeën te bespreken, een beproefde methode aangepast op maat voor deze doelgroep (Wilkinson, 2002). Vier mensen met dementie en drie mantelzorgers namen deel. De reacties waren overwegend positief in relatie tot de vormgeving en de functionaliteit; de belangrijkste uitkomst was dat er een algemene wens was voor meer eenvoud, extra knoppen werden als verwarrend beschouwd. Deelnemers benadrukten dat de technologie goed moest werken. Ook werd de robuustheid van het apparaat genoemd; het moet weer- en stootbestendig zijn aangezien het product mee naar buiten wordt genomen en het voor dagelijks gebruik is. De meeste deelnemers gaven de voorkeur aan een kleiner formaat (ongeveer 10 cm). Het toegevoegde ‘thuis’-icoon bleek ook verwarrend, omdat het de suggestie wekte dat het apparaat van huis afwees in plaats van ernaartoe.
Figuur 1: Een exploratief prototype van het welthuis kompas uit iteratie II.
Iteratie III: Eerste ontwerpvoorstel (vervolg Ontwerpfase)
Op basis van de inzichten uit de expertinterviews en de focusgroep sessies met gebruikers, resulteerde de derde iteratie in het eerste concrete ontwerp van het Welthuis Kompas (figuur 2). De kernfunctionaliteit van het Welthuis Kompas is vanaf deze fase gericht op eenvoudige navigatie, een kompas dat via een fysieke pijl naar huis wijst. Extra functies zoals een kaart, auditieve feedback en alternatieve routeselectie werden verwijderd om de eenvoud te bewaren. Het uiterlijk en het gevoel in de hand van het ontwerp doet denken aan een traditioneel kompas door het gebruik van vertrouwde materialen zoals hout en metaal. Op basis van dit ontwerp werd een prototype gebouwd om een eerste veldstudie uit te voeren.
Figuur 2: Een eerste ontwerpvoorstel voor het Welthuis Kompas. Een prototype dat is gemaakt op basis van prototype technologie, een handgemaakte behuizing en een rode pijl.
Veldonderzoek met het Welthuis Kompas (Evaluatiefase)
Op basis van interesse bij mensen met dementie en Alzheimer Nederland kwam er een kans om in 2022 aan de slag te gaan met een vervolg op het Welthuis Kompas. Op basis van de eerdere inzichten uit het ontwerpproces is een standalone prototype ontwikkeld (figuur 3). Dat betekend dat dit prototype gebruikt kon worden alsof het een werkend product was, dit noemen we ook wel een “research product” (Odom e.a. 2016).
Dit prototype is bestudeerd in een kwalitatieve ‘walk-along’ veldstudie. Daarin liepen we samen met in totaal 25 deelnemers met het Welthuis Kompas door hun eigen buurt – waaronder mensen met dementie, mantelzorgers en formele zorgverleners. De resultaten van dit veldonderzoek zijn veelbelovend. Deelnemers gaven aan zich zekerder te voelen en durfden langere of onbekendere routes te lopen. Mantelzorgers voelden zich door het product meer gerustgesteld, en durfde hun partner of cliënt meer los te laten dankzij dit product.
Terugkijkend op het proces bleek het belangrijk dat de mantelzorger en zorgprofessional actief betrokken blijven, ze zijn namelijk een belangrijke schakel om het product aan te bieden en het gebruik ervan te stimuleren. De technologie bleek zo een katalysator voor een gedeeld leerproces tussen gebruiker en verzorger.
Toch waren er ook uitdagingen in het gebruik van het kompas. Sommige deelnemers hadden tijd nodig om vertrouwen te krijgen in het kompas. Kleine technische storingen of een verloren GPS-signaal door bijvoorbeeld hoge gebouwen of bomen leidde snel tot verwarring. Dit benadrukt het belang van betrouwbaarheid en het geleidelijk introduceren van de technologie, het liefst in een zo vroeg mogelijk stadium van het ziekteproces.
Figuur 3: het standalone prototype voor de veldstudie van het Welthuis Kompas. Een op serie gemaakt “research product” met geprinte wijzer, gefreesde behuizing en een PCB.
Inzichten en toekomstige stappen
Het Welthuis Kompas is een betekenisvol voorbeeld van wat mogelijk is als we technologie ontwerpen met – en niet alleen voor – mensen met dementie. De uitdaging voor de toekomst met betrekking tot het ontwerp ligt in verdere personalisatie, betrouwbaarheid en integratie in de dagelijkse routines. Door technologie op deze manier te ontwikkelen kunnen we bijdragen aan een waardig en zelfstandig leven voor mensen met dementie. Inmiddels werkt de TU/e samen met de startup Aumens (www.aumens.com) om het product naar de markt te brengen. Dit staat gepland voor begin 2026.
Wat dit onderzoek ons heeft geleerd, is dat ontwikkelaars van technologie niet alleen moeten denken vanuit beperkingen van mensen met dementie, maar juist ook vanuit mogelijkheden. Door gebruik te maken van herkenbare vormen, tastbare elementen in het product en een eenvoudige bediening, kunnen we mensen met dementie meer zelfstandigheid bieden en fysiek actief houden. Dit ontwerpproces en de veldevaluatie onderstrepen het belang van de warme technologie visie, waarmee we samen, en met inclusieve technologie, meer kunnen betekenen voor mensen met dementie en hun naasten.