Betekenis van samen zingen
Zingen in een koor voor ouderen, en specifiek voor mensen met dementie, heeft internationaal een rijke historie. In de wetenschap wordt de waarde van deze activiteit steeds vaker onderbouwd vanuit een arsenaal aan studies (Fancourt & Finn, 2019; Groot et al., 2021). Een team van onderzoekers volgde een projectkoor voor mensen met en zonder dementie door participerende observaties en interviews. Eén van de onderzoekers zong zelf ook mee. Dit leverde een rijk beeld op van de betekenis van samen zingen in een ‘COVID-proof’-projectkoor voor mensen met dementie en andere betrokkenen.
Participatiekoor en de zoektocht naar COVID-proof samen zingen
Participatiekoor is een organisatie die koren in het hele land opzet waarin mensen met en zonder dementie samen repeteren in duo’s. Elk koor werkt toe naar een jaarlijks optreden. Voor de pandemie repeteerden de koren wekelijks lokaal, onder leiding van een dirigent, pianist en soms een muziektherapeut. Het koor werd doorgaans bij het optreden vergezeld door professionele zangers, een kinderkoor en een bekende dirigent. Dit trok vaak een groot publiek.
Om ondanks COVID-19 veilig samen te blijven komen, werd een idee ontwikkeld: deelname aan een koor was zowel online als fysiek mogelijk. Een basiskoor van professionele zangers en een aantal mensen met en zonder dementie repeteerden wekelijks in Bussum. Dit werd op een professionele manier gefilmd door een filmploeg en live gestreamd – volwaardige online tv-uitzendingen voor deelnemers op afstand. Op verschillende plekken zongen dus mensen thuis of in een groepje in een instelling op zaterdagmiddag mee met de computer, televisie, of beamer. Samen werkten alle deelnemers toe naar een groot live optreden dat online gestreamd werd. Bij dit optreden konden alle duo’s en zanggroepjes uit het land fysiek samenkomen. Tegelijkertijd was er ook de mogelijkheid om het optreden online bij te wonen of op een ander moment. En daarbij wel of niet zelf mee te zingen.
Samen zingen: verbinding en emoties
Veel deelnemers die in dit project fysiek samenkwamen, in duo’s of grotere gezelschappen, ervaarden dat zingen hen waarde bracht. Dit ging om eindelijk weer zingen en daarmee uitgedaagd worden. Kijken naar, en meezingen met de live uitzending, ook al zit je voor een televisiescherm, bracht een vorm van verbinding met zich mee.
”Gezellig…. Zo gezellig.” Zanger met dementie die op afstand meedeed.
“…het is net als een sport: je kunt het niet in je eentje. En je brengt iets tot stand wat je in je eentje niet kunt, en je doet dat samen.” Zanger zonder dementie bij ‘live’ repetitie in het basiskoor.
Ook laat zingen ruimte voor het ervaren en uiten van emoties. Diverse deelnemers, die zowel fysiek als online meezongen, beschreven dat ze tijdens of na het zingen geraakt werden, omdat ze bijvoorbeeld moesten denken aan naasten die overleden waren. Dit vonden ze zelf vaak een mooi aspect van het meedoen.
“Ik was zó emotioneel, dat komt gewoon nu weer boven [wordt emotioneel]. Op een of andere manier komen er allerlei associaties naar boven en dan ben ik gewoon weg.” Zanger met dementie die op afstand meedeed.
Vooral bij het live concert kwamen positieve gevoelens naar boven. Na het concert kwamen alle zangers die aan de fysieke uitvoering hadden deelgenomen uit de studio en werden ontvangen met een aanhoudend luid applaus en gejoel. De gezichten van de deelnemers glommen.
“En het onthaal in de foyer vond ze ook zó gewéldig. M’n moeder had altijd mensen om haar heen vroeger, dat warme gevoel had ze nu ook weer.” Zanger en naaste, die als duo fysiek meezong.
COVID-proof zingen: second-best
Naast de positieve ervaringen met zingen, bracht online meezingen achter de computer of tv, in duo’s of in een groepje, ook een andere ervaring met zich mee. Hoewel samen zingen verbindt, misten veel deelnemers het samenkomen in een groter koor. Het geluid, het gevoel, en het kunnen meeliften op andere zangers, kwam online minder uit de verf. Meezingen met een tv bleek suboptimaal voor velen. Deelnemers werden weinig aangesproken of meegenomen, zoals dat in fysieke koorrepetities gaat.
“Toch anders…” Zanger met dementie die meedeed op afstand.
“…op een gegeven moment was het zo saai kennelijk, dat drie, vier mensen gewoon helemaal weg waren. Die deden niet meer mee, gewoon in slaap gevallen.” Naaste die na één keer op afstand meedoen stopte.
Werkzame elementen van COVID-proof samen zingen
Affectieve atmosfeer
De verwelkomende, ofwel affectieve atmosfeer (Liu, et al., 2022) is essentieel voor het ervaren van waarde van het zingen in een groep. Bij online samen zingen is zelfs de intake vaak online. Mailcontact of een belletje met de organisator is anders dan fysiek te worden verwelkomd met een hand, een praatje en een kop koffie. Het inschatten of iemand mee kan en wil doen en de non-verbale signalen die dirigenten, organisators en andere koorleden oppikken, zijn online veel lastiger te vangen. Daarom verloopt de affectieve afstemming minder goed. Een voorbeeld uit ons onderzoek, was dat deelnemers die zich online hadden aangemeld en nooit eerder klassiek hadden gezongen, zonder telefonische intake op een negatieve manier verrast werden. Ze hadden niet begrepen wat het koor precies inhield, en welke moeilijkheidsgraad de stukken hadden. Dit zorgde voor een gevoel van falen.
“We zaten voor de computer, heftig teleurgesteld. Ik heb maar een beetje luchtig gedaan, en dat ik er ook helemaal niets van begreep… We voelden ons niet bepaald ‘competent’”. Uit email van dochter van zanger met dementie, die samen wilde zingen.
Vooral bij mensen met dementie, die toch al vaak het gevoel kunnen hebben niet meer mee te komen, is juist het gevoel iets nog wél te kunnen heel erg belangrijk. Een muziektherapeut of activiteitenbegeleider ter plekke kan bijvoorbeeld lokaal het verschil maken in hoe een online repetitie valt bij zangers.
Sensorische ervaring
Het fysieke samenzijn met elkaar, en het lijfelijk voelen van elkaars stem is een ervaring die lastig onder woorden te brengen is. Eén van de auteurs, die als onderzoeker meezong tijdens repetities, deed een creatieve poging het gevoel van het samen zingen in een grotere groep onder woorden te brengen:
Intens. Meegaan.
Geluiden stromen en komen met precisie naar buiten
Mijn stem versterkt. Een samenzang
Die de hoogte inging.
Mee mogen gaan in de buiteling van geluiden.
Harmonieus en schoon.
De brommende bas. Mijn hart bonst.
Ik voelde mijn longen.
Mijn adrenaline giert door mijn lijf.
Onderzoeker na ‘live’ repetitie in basiskoor
Deze affectieve waarde is minder voelbaar in een kleine groep, en soms ook wat ongemakkelijk. “Ik zong ook in een ander koor, dat was echt meezingen met anderen. Het oefenen met [maatje], vond ik wel een beetje moeizaam. Dat je niet die dekking hebt. Ja, dan sta ik echt op mijn tenen. Je houdt je toch in. Het liefst zou ik hélémaal vrijuit. Voluit, de longen.” Zanger zonder dementie die meedeed op afstand.
Empowerment door professionele zangers
Er lijkt veel potentie te zitten in het samenbrengen van professionele- en amateurzangers. Zo observeerde een onderzoeker tijdens de fysieke repetities een man van in de 90 die deelnam met zijn dochter. Zijn hele leven had hij al gezongen en was hij bezig geweest met muziek. De laatste jaren was het er echter niet meer van gekomen om daadwerkelijk in een koor te zingen. Tijdens het zingen werd hij gekoppeld aan een professionele zanger. Samen zongen ze de baspartij. Zichtbaar leefde de man op tijdens het zingen in het contact met de professionele zanger.“Hij leek letterlijk 10 jaar jonger in zijn doen en laten, ná het zingen. Hij stond rechter op, liep sneller, en was bijna een soort ondeugend, melig, grapjes aan het maken, zoals iemand zich gedraagt wanneer hij even écht helemaal blij is, dat je er een beetje jolig van wordt.” Onderzoeker na ‘live’ repetitie.
Discussie
Deze studie laat de waarde zien van samen zingen met mensen met dementie, amateurzangers en professionals. Maar het laat ook de uitdagingen zien die in de sector van inclusieve projecten liggen bij het ontwikkelen van COVID-proof aanpakken. De gedachte is dat hybride en online manieren van werken veel mensen thuis in het hele land kunnen bereiken, en kleinschalige initiatieven zo kunnen ‘opschalen’ en bij thuiswonende zorgbehoevende ouderen kan brengen. Zeker in tijden van COVID leek dit een mooie manier om, in dit geval ouderen met dementie en hun naasten te betrekken en zich onderdeel te laten voelen van een groter geheel. De praktijk blijkt echter weerbarstiger.
Het fysieke contact, waarbij affectieve afstemming en een welkome ruimte gecreëerd worden, blijkt in veel gevallen toch essentieel te zijn. Zeker bij initiatieven die ooit zijn ontstaan op basis van het enthousiasme en de inclusieve visie van mensen die dit lokaal trekken. In dit geval is door het Participatiekoor veel tijd besteed aan het ontwikkelen van de juiste technieken voor een COVID-proof werkwijze, wat kansen biedt voor de toekomst. Hybride vormen en online formats hebben veel potentie, maar dan moeten deze wel aan bepaalde voorwaarden voldoen. Zo is het belangrijk dat mogelijkheden gevonden worden om in te spelen op behoeften en reacties van mensen thuis. Ook moet er worden nagedacht over heldere, fysieke communicatie met deelnemers over het genre en het niveau dat van hen verwacht wordt, om faalervaringen te voorkomen. Affectieve afstemming en wederkerigheid in het non-verbale contact tijdens zowel live en online repetities en optredens is cruciaal, zeker bij mensen met dementie.
Nawoord
Dit artikel deelt lessen die deels ook kwetsbaar zijn. Het projectkoor geeft dan ook aan dat ze in de afgelopen twee jaar veel manieren hebben gezocht om hun activiteiten op de meest werkbare manier vorm te geven.
“De beperkingen die de pandemie met zich meebracht, hebben ertoe geleid dat we doelbewust zijn gaan experimenteren met hybride werkvormen, wetende dat we hierbij zaken tegen zouden komen die niet voor iedereen werkbaar zouden zijn of de gewenste voldoening zouden geven. In mijn optiek is al experimenterend onderzoeken de enige manier om erachter te komen wat wel en niet werkzaam zijn en waarom dat zo is.” Organisator Participatiekoor
Over de auteur(s):
De auteurs zijn allen (co-)onderzoekers die vanuit Leyden Academy on Vitality and Ageing samenwerken in projecten rondom betekenisvol ouder worden. Onder de noemer van Kunst in de Zorg deden ze afgelopen jaren diverse onderzoeken naar de samenwerking tussen kunstenaars, zorg- en welzijnsprofessionals en ouderen met en zonder dementie.