De COOK3R
Om thuiswonende mensen met beginnende dementie toch in staat te stellen veilig zelfstandig te blijven koken is bij het lectoraat Architecture in Health (AiH) van de Hogeschool Arnhem en Nijmegen het idee voor een kookhulpmiddel voor ouderen met beginnende dementie ontstaan: De COOK3R, een slimme, interactieve kookplaat die ‘meedenkt’ bij het bereiden van maaltijden en gebruikers ‘begeleidt’ bij het koken. De COOK3R faciliteert gebruikers om zoveel mogelijk handelingen rond het koken zelf te verrichten, bijvoorbeeld het schillen van aardappelen, het stampen van stamppot en het afwassen van de pannetjes. Daarnaast ondersteunt het apparaat de gebruiker tijdens het koken door middel van gesproken instructies, licht- en of geluidsignalen. Bovendien stopt het apparaat automatisch met verwarmen wanneer een gerecht gaar is.
De COOK3R stelt thuiswonende ouderen met dementie zo in staat om ondanks hun beperking op een veilige manier langer zelfstandig te kunnen blijven koken. Doordat de COOK3R ondersteuning biedt bij een activiteit die voor veel van deze mensen waardevol is en een belangrijk deel van het dagelijks leven vormt, sluit deze innovatie goed aan bij de doelstellingen van positieve gezondheid (Huber, 2011) en Active Ageing (WHO, 2002). Bovendien worden de eindgebruikers in elke fase van het ontwikkelproces actief betrokken zodat de COOK3R zo goed mogelijk aansluit bij wensen en behoeften. Uit sociologisch onderzoek naar innovaties voor ouderen blijkt immers dat een verkeerd beeld van deze groep ertoe kan leiden dat deze nieuwe producten verkeerd, of zelfs helemaal niet worden gebruikt (Neven, 2015).
De Werking
De COOK3R werkt niet alleen als ondersteuning bij het kookproces zelf, maar kan gebruikers met behulp van geluid en/ of lichtsignalen ook helpen herinneren dat het etenstijd is. Afhankelijk van de fase van dementie hebben gebruikers zelf de boodschappen gedaan en de gerechten voorbereidt, of deze laten klaarzetten door de thuiszorg of een mantelzorger. De COOK3R vraagt de gebruiker vervolgens om de ingrediënten in één van de bijbehorende pannen te leggen en deze op de inductieplaat van het kookhulpmiddel te zetten. Met een speciale tablet kan de gebruiker, de thuiszorg of een mantelzorger de pan en de kookplaat laten weten welke gerechten worden bereid, aan de hand waarvan de bereidingstijd wordt bepaald. Wanneer gebruikers een pan ‘te vroeg’ van de kookplaat halen, wordt hen gevraagd deze terug te plaatsen en wanneer een gerecht ‘klaar’ is stopt de COOK3R met garen. Het apparaat reageert hiermee op de acties of het uitblijven van acties van de gebruiker en zorgt ervoor dat de gerechten gelijktijdig klaar zijn, waarna ze het signaal krijgen dat de maaltijd kan worden opgediend.
Het Ontwikkelproces
Het concept van de COOK3R is bij het lectoraat uitgewerkt tot een eerste experimenteel prototype. Voor de acceptatie van het kookhulpmiddel is het belangrijk dat de innovatie ‘meedenkt’ met de gebruikers en hen op een invoelende manier begeleidt tijdens het koken. Voor het ontwikkelen van de COOK3R hebben we daarom gebruik gemaakt van de ‘empathische ontwerpmethode’ van Mohammadi (2017) die zich richt op het actief integreren van zowel theoretische als ervaringskennis van de toekomstige gebruikers in het ontwerp van de innovatie. Hiervoor is er bij het lectoraat met behulp van wetenschappelijke literatuur en het raadplegen van ergotherapeuten en mantelzorgers onderzoek gedaan naar de ontwerpeisen waaraan de COOK3R zou moeten voldoen (Boot & Konings, 2019). De voornaamste punten die uit het onderzoek naar voren kwamen waren dat de herkenbaarheid en duidelijkheid van zowel het ontwerp van het apparaat, als de begeleidende instructies tijdens het koken erg belangrijk zijn voor de doelgroep.
Daarnaast is het wenselijk dat de COOK3R wordt geïntegreerd in de huidige fysieke en sociale omgeving van gebruikers. Dit betekent dat het kookhulpmiddel idealiter wordt geïntegreerd met het bestaande kooktoestel, waarbij het geen belemmering mag vormen voor bijvoorbeeld mantelzorgers om ‘gewone’ maaltijden te bereiden. Vanwege de diversiteit van de doelgroep is het bovendien raadzaam dat het apparaat kan worden ingesteld volgens de voorkeuren van individuele gebruikers, bijvoorbeeld ten aanzien van communicatie (via geluid, licht, tekst, etc.) en de manier van maaltijden bereiden (zoals een beetje rauw, of extra gaar). Daarnaast is het wenselijk dat de COOK3R beschikt over ‘zelflerend vermogen’, bijvoorbeeld met betrekking tot kenmerkende gedragspatronen tijdens het gebruik, of ten aanzien van de feedback die gebruikers moeten krijgen. Uit het onderzoek kwam verder naar voren dat mensen met dementie wel degelijk in staat zijn om nieuwe dingen te leren wanneer het aantal handelingen beperkt blijft en deze eenduidig te interpreteren zijn, bijvoorbeeld via een methode als ‘foutloos leren’ (zie o.a. de Werd et al., 2014). Hierbij wordt gebruik gemaakt van de wetenschap dat stoornissen in het geheugen van mensen met dementie vooral alledaagse herinneringen betreffen, terwijl automatische vormen van leren naar verhouding lang ongeschonden blijven. Het aanleren van nieuwe handelingen is daarom zoveel mogelijk gericht op fouten voorkomen, waardoor alleen de juiste respons wordt onthouden (zie website Zorgvoorbeter). De methode kan bijvoorbeeld door ergotherapeuten worden gebruikt om nieuwe handelingen rond het koken met de COOK3R aan te leren.
Ervaringen van Gebruikers
Een experimenteel prototype van de COOK3R (zie afbeelding) is vervolgens voorgelegd aan een focusgroep van mensen met beginnende dementie, die speciaal is opgericht voor het meedenken tijdens het ontwerp en het testen van innovaties voor deze groep (zie website Innovatedementia).
Experimenteel prototype van de COOK3R; Foto: Liesbet Rabbinge
De deelnemers, bestaande uit mensen met beginnende dementie én hun mantelzorgers, gaven aan dat koken een belangrijk onderdeel is van hun dagbesteding en dat zelf koken bijdraagt aan hun gevoel van eigenwaarde. Daarnaast erkenden zij het gevaar van koken op gas met hun beperking en gaven ze bruikbare adviezen over het uiterlijk, de afmetingen en de werking van het prototype, zoals de manier waarop de COOK3R de aandacht van de gebruiker bij het koken zou kunnen houden:
“Ik zou er voor zijn dat voor de mensen die echt geheugenproblemen hebben er een duidelijk belsignaal is die voor alle dingen geldt: “Er is aandacht nodig” en die je af kan zetten, voor de mensen die het niet nodig hebben (…). Voor mij zou dat niet kunnen zonder belsignaal, want ik vergeet dat er iets op staat. Man (85), beginnende dementie
Daarnaast gaven de zorgprofessionals die de focusgroep begeleidden aan dat het voor hun vaak een nare ervaring is om (vanwege veiligheidsredenen) het kooktoestel bij cliënten af te moeten sluiten en dat dit kan zorgen voor extra werkdruk, bijvoorbeeld doordat cliënten blijven bellen met de vraag waarom hun kooktoestel plotseling niet meer werkt. Bovendien leidt dit ertoe dat cliënten vaak zijn aangewezen op kant- en klaar maaltijden van een maaltijdservice en op extra hulp van de thuiszorg bij het klaarzetten hiervan. Volgens de zorgprofessionals zou het installeren van een (semi-)geautomatiseerd, veilig fornuis als de COOK3R hiervoor een mogelijke oplossing kunnen zijn.
Naast de focusgroep bij Innovate Dementia is de COOK3R in oktober 2019 gedemonstreerd op de Dutch Design Week in Eindhoven, waarbij de innovatie deel uitmaakte van een interactieve woonkamer (Grave et al., 2019) die mensen met beginnende dementie structuur kan bieden in het dagelijks leven. Wederom waren de reacties positief waarbij de meeste bezoekers overtuigd waren van de meerwaarde die de COOK3R zou kunnen hebben omdat volgens velen koken een belangrijk onderdeel is van de dagbesteding die actief bijdraagt aan gevoelens van eigenwaarde en autonomie van de doelgroep:
“Vaak mist bij hen de structuur en duidelijkheid in hun hoofd. Ze zijn gebaat bij externe stimuli en prikkels ter ondersteuning, herinnering of overname [van handelingen, red]. Mits goed toegepast, gaat dit een fantastische oplossing zijn waardoor ze tevens hun autonomie zoveel mogelijk behouden” Reactie van een anonieme bezoeker aan DDW (via google forms)
Daarnaast gaf men aan dat de COOK3R ook andere doelgroepen zou kunnen ondersteunen met koken, bijvoorbeeld mensen met Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH), autisme of mensen die anderszins hulp kunnen gebruiken bij het koken. Enkele bezoekers zagen meer heil in een ‘sociale’ oplossing voor het probleem van ondervoeding, bijvoorbeeld door de doelgroep gezamenlijk te laten koken en/ of samen laten eten. Daarnaast vroegen bezoekers zich af of mensen met beginnende dementie nog wel in staat zijn om ‘opnieuw’ te leren koken, of verschillende licht en geluidsignalen niet te verwarrend zijn voor gebruikers (“Te veel disco?”) en of de signalen wel duidelijk blijven nadat gebruikers aan het apparaat gewend zijn. Vragen die volgens hen alleen beantwoord zouden kunnen worden door uitgebreid met de doelgroep te testen. Bovendien gaf men aan dat de innovatie alleen zou kunnen slagen wanneer deze niet alleen aansluit bij de wensen van de doelgroep zelf, maar ook bij die van zorgprofessionals én mantelzorgers die hen in het dagelijks leven ondersteunen. Om deze vragen te beantwoorden en om de COOK3R een stapje dichter bij de markt te brengen heeft het lectoraat een verkennend onderzoek opgezet sámen met kwetsbare eindgebruikers en hun verzorgers (GGzE), een ontwerpbureau (Rabbinge Interiors) én een grote marktpartij (ATAG Benelux).
Uitgebreid testen
Zowel zorgprofessionals als potentiële gebruikers denken dat de COOK3R de gezondheid, zelfredzaamheid en autonomie van mensen met beginnende dementie kan verbeteren, waardoor de druk op mantelzorgers en zorgprofessionals voor deze groep wellicht afneemt. De COOK3R zou casemanagers bovendien in staat stellen cliënten een alternatief te bieden voor het afsluiten van bestaande kookvoorzieningen. De innovatie heeft echter alleen kans van slagen wanneer deze wordt geïntegreerd in de fysieke en sociale omgeving van de doelgroep én past bij de behoeften en wensen van zorgprofessionals én mantelzorgers die hen ondersteunen. Hiervoor is het noodzakelijk om de COOK3R uitgebreid met én bij de doelgroep te testen, bij voorkeur in hun eigen omgeving over een langere periode. Daarnaast lijkt het de moeite waard om na te gaan hoe (het gebruik van) de COOK3R betaalbaar kan blijven voor een brede groep mensen zonder concessies te hoeven doen aan de innovativiteit en kwaliteit van het hulpmiddel, bijvoorbeeld door te verkennen hoe verhuur van het apparaat via de thuiszorg eruit zou kunnen zien. Verder lijkt het interessant om na te gaan hoe de COOK3R ook voor andere doelgroepen met geheugenproblemen ondersteuning bij het koken zou kunnen bieden. De onderzoekers van het lectoraat zijn momenteel bezig om de mogelijkheden hiervoor te in kaart te brengen, waarbij samenwerking met het bedrijfsleven om de COOK3R uiteindelijk naar de markt te brengen tot de mogelijkheden behoort.