Coronacrisis breekt trends in de kwaliteit van leven
Oud worden lijkt minder leuk geworden in Nederland. In de maanden na de uitbraak van het coronavirus stonden de media bol van schrijnende verhalen van ouderen die afgesloten van hun dierbaren en opgesloten in hun huizen een somber bestaan leiden. Later werden de gevolgen voor het welbevinden zichtbaar in grootschalige metingen. Eenzaamheid en somberte namen landelijk toe.
De gezondheidsbeschermende gedragsmaatregelen van de overheid hebben de sterfte onder ouderen weten te beperken, maar hun kwaliteit van leven geen goed gedaan. De coronamaatregelen zijn voorlopig niet voorbij en nieuwe lokale lockdowns liggen in het verschiet. Je begint je af te vragen of je in deze tijden nog gelukkig ouder kan worden.
Zal het aanscherpen en versoepelen van gezondheidsbeschermende maatregelen voldoende zijn om de kwaliteit van leven van ouderen te beschermen en te behouden op het hoge niveau van weleer? In deze bijdrage zal ik bepleiten dat aanvullend sociaal en cultureel beleid nodig is om de groeiende groep burgers op hoge leeftijd de kans en ruimte te bieden gelukkig ouder te worden. Concreet moeten we nu gaan nadenken over hoe we de samenleving inrichten voor èn met ouderen tijdens nieuwe lockdowns.
Tot januari 2020 ging het gemiddeld genomen best goed met de kwaliteit van leven van ouderen in Nederland. Ontwikkelingen in de kwaliteit van leven kennen een feitelijke en een belevingszijde (zie Den Ridder et al. 2020). Feitelijk is de objectieve leefsituatie – de materiële welvaart en het immaterieel welzijn – van 65-plussers sterk verbeterd in de laatste kwart eeuw. Het gemiddelde geluksgevoel van 65-plussers is over twintig jaar bezien niet substantieel toegenomen en ook niet afgenomen. Dat geldt ook voor 75-plussers, zij het dat hun gemiddelde geluk lager is dan dat van de 65-74-jarigen. De laatste groep is zelfs iets gelukkiger dan de gemiddelde Nederlander. Een andere positieve trend zien we in een lichte daling van de gemiddelde eenzaamheid in de laatste kwart eeuw onder de nog jongere groep van 55-plussers.
Daar is dit jaar verandering in gekomen. In juli 2020 was het aandeel 75-plussers dat zich emotioneel eenzaam voelde bijna verdubbeld ten opzichte van 2019 (De Klerk et al. 2020). Ook het psychisch welbevinden daalde, in overigens alle leeftijdsgroepen. Terugkijkend op de coronatijd voelde drie van de tien personen zich somberder (De Klerk 2020). Hoewel de materiële welvaart van ouderen (pensioenen, wonen) van ouderen voorlopig nog niet in gevaar is, zal het immateriële welzijn naar verwachting dalen door de verminderde mogelijkheden om deel te nemen aan vrijwilligerswerk, cultuur en sporten (Den Ridder et al. 2020).
Vernieuw beleid met oog voor welbevinden en saamhorigheid
Bij de trendbreuken springt de problematiek van de sterk gestegen emotionele eenzaamheid (de mate waarin mensen betekenisvolle verbondenheid ervaren) onder 75-plussers het meest in het oog. Het laat zien dat 75-plussers in toenemende mate sociale steun en betekenisvolle verbondenheid missen. Waar jongere mensen hun meest dierbaren vaak nog hebben inwonen, in de vorm van een levenspartner, kinderen, of ouders, zal dit voor 75-plussers minder vaak het geval zijn. Voor een deel van hen zal de levenspartner al zijn overleden en (klein)kinderen wonen niet bij hen. Doordat digitale middelen voor veel ouderen lastig zijn, biedt digitaal contact voor hen vaak geen soelaas. Op afstand zwaaien achter glas of contact via een tablet of computer is niet genoeg.
We moeten dus nadenken over de vraag hoe bij eventuele nieuwe (lokale) lockdowns thuiswonende 75-plussers en bewoners van woonzorgcentra niet geïsoleerd raken van de samenleving. Naast een beleid op materiële zaken waardoor de objectieve leefsituatie van 65-plussers duidelijk verbeterde in de afgelopen kwart eeuw, zoals pensioen, wonen en zorg, is er ook beleid nodig dat zich richt op het welzijn en welbevinden van met name de 75-plussers. Van oudsher stuurt de overheid sterk op de leefsituatie van mensen en zijn er weinig voorbeelden dat de overheid stuurt op geluk. Aan een integraal geluksbeleid dat oog heeft voor de levensloop op verschillende leefdomeinen van het sociale en culturele leven ontbreekt het nog. Investeren in mentaal kapitaal – het geheel van mentale vermogens zoals regie voeren, omgaan met tegenslagen, zelfvertrouwen en daadkracht – als buffer voor het welbevinden, zou het in navolging van landen zoals Engeland en België meer aandacht verdienen om de (verwachte) negatieve gevolgen van de crisis voor het welbevinden te verminderen. Dat kan zowel landelijk als lokaal.
Cultuurdeelname ouderen nam toe tot de lockdown
Om beter voorbereid te zijn op een nieuwe (lokale) lockdown is, naast de bescherming van inkomen en gezondheid, een versterking van de sociale en mentale veerkracht nodig, met name bij de groeiende groep kwetsbare ouderen. Daarbij kan geleerd worden van de lessen en creatieve oplossingen tijdens de eerste coronagolf. Die bieden eerste proeven om bijvoorbeeld eenzaamheid tegen te gaan met aangepaste vormen van sociale contacten, sport- en cultuurdeelname (zie bijvoorbeeld https://www.eentegeneenzaamheid.nl/initiatieven en https://publicaties.zonmw.nl/projecten-creatieve-oplossingen-aanpak-coronavirus-covid-19/creatieve-oplossingen-ouderen /).
Er zijn de laatste decennia veel co-creatieve gemeenschappen ontstaan waarin ouderen, professionals en mantelzorgers samenwerken aan kunst en cultuur (van Campen 2020). Momenteel volgt een onderzoeksgroep van de VU en Leyden Academy (zie www.kunstinzorg.nl) een aantal van deze initiatieven en wordt ook bekeken hoe zij zich aangepast hebben aan de intelligente lockdown (zie ook Abma 2020).
De deelname van ouderen aan kunstinitiatieven draagt bij aan hun kwaliteit van leven (Fancourt & Finn 2019). Ouderen die langdurig deelnemen aan kunst en culturele activiteiten ervaren meer levensvreugde, meer betrokkenheid en meer waardering en zingeving (van Campen 2020). De cultuurdeelname van ouderen is de laatste twee decennia flink gestegen. Alleen al de kunstbeoefening door 80-plussers is tussen 1995 en 2007 bijna verdubbeld van ruim 20% naar bijna 40%. Het aandeel 80-plussers dat een concert of een voorstelling bezocht, nam ongeveer met de helft toe en hun museumbezoek verdubbelde. Een derde van de 80-plussers bezocht voor de coronacrisis nog regelmatig een museum en een derde ging naar toneel, concerten of andere podiumuitvoeringen (Van Campen 2020).
Stimuleer co-creatieve gemeenschappen
De kwaliteit van leven van ouderen is al jaren van een hoog niveau in Nederland. Recente metingen wijzen echter op een komende daling van de kwaliteit van leven, in het vooruitzicht van een economische crisis en nieuwe lokale lockdowns, die het sociale en culturele leven van met name ouderen sterk zal beperken. Om het welbevinden van ouderen op niveau te houden is meer nodig dan bescherming van de economie en de ouderenzorg. Daarom tot slot twee actiepunten:
- Red de culturele sector, net als de zorgsector. Dat betekent dat niet alleen de culturele infrastructuur maar vooral de zelfstandig werkende kunstenaars en kunstprofessionals die met ouderen werken aan hun kwaliteit van leven, extra steun verdienen.
- Stimuleer de lokale kunst- en cultuurinitiatieven die duurzame co-creatieve gemeenschappen van ouderen en professionals creëren met programma’s zoals ‘Waardigheid en Trots’, ‘Een tegen Eenzaamheid’, ‘Samen Cultuur maken’ en ‘Lang leve kunst’.
Ouderen en cultuurprofessionals zijn hard getroffen door de coronapandemie. De groei in cultuurdeelname van ouderen van de laatste twee decennia lijkt tot stilstand gekomen. Dankzij de creativiteit en proactieve houding van cultuurprofessionals en ouderen zelf, zijn de laatste maanden wel veel bestaande activiteiten al coronaproof vernieuwd in binnen- en buitenland (Zie bijv. https://www.kunstindezorg.com/nieuws/inspiratie-corona-zorgkunst-in-nederland-en-buitenland/). Maar als het huidige beleid met de bijhorende gezondheidsbeschermende maatregelen voor ouderen wordt voortgezet, zullen de effecten van veel culturele initiatieven verloren gaan en kan de kans op kwetsbaarheid, eenzaamheid en gevoelens van zinloosheid onder de groeiende groep ouderen toenemen. En dan wordt het minder leuk om oud te worden in Nederland…