Onbekend maakt onbemind
De ouderenzorg is nog steeds niet erg populair bij studenten in het wetenschappelijk onderwijs (wo), hoger beroepsonderwijs (hbo) en middelbaar beroepsonderwijs (mbo). Degenen die studeren voor arts, verpleegkundige of verzorgende kiezen er na diplomering meestal niet voor om te werken in een verpleeghuis of in de thuiszorg. En dat terwijl van alle mensen met een ziekte de meerderheid behoort tot de groep van senioren en veel zorgbanen de komende jaren juist in de ouderenzorg te vinden zijn, waar nu al een personeelstekort heerst. Hoe komt het dat dit werkveld dan toch zo weinig populair is?
De ouderenzorg kampt al jaren met een weinig positief imago. Al zo’n acht jaar geleden blijkt uit een drietal onderzoeken (Van Bodegom e.a., 2011; Schuurmans e.a., 2012; Hamers e.a., 2012) dat studenten – van wo tot en met mbo – te weinig kennis krijgen aangereikt over de oudere patiënt, amper affiniteit hebben met senioren en zich bovendien onvoldoende realiseren dat veel patiënten ouderen zijn. Ook valt op dat leerboeken in het mbo- en hbo-onderwijs veelal gaan over volwassenen, maar dat deze boeken niet of onvoldoende inzoomen op de effecten op, en verschijningsvormen van ziekten bij ouderen. Bovendien lopen studenten in het hbo en wo doorgaans alleen in het begin van hun studie stage in het verpleeghuis. Kortom: studenten weten gewoon niet zoveel over senioren. En onbekend maakt onbemind.
Sindsdien is de situatie maar weinig veranderd. Nog altijd is het zo dat studenten tijdens hun opleiding niet voldoende worden voorbereid op de – toenemende – complexiteit van de ouderenzorg. En nog altijd is het imago van de ouderenzorg niet gunstig en de interesse voor dit werkveld gering.
Dat betekent echter niet dat er in de tussentijd helemaal geen stappen in de goede richting zijn gezet. Dat is wel degelijk het geval, zowel binnen het formele onderwijs als daarbuiten.
Opleidingen in beweging
In het mbo-onderwijs heeft iedere opleiding een eigen kwalificatiedossier. Dit beschrijft wat een student aan het eind van zijn opleiding moet kennen en kunnen en is opgebouwd uit een basisdeel en een of meer profieldelen. Het basisdeel bevat algemene onderdelen (zoals rekenen en Nederlands) en beroepsspecifieke kerntaken, werkprocessen, vakkennis, vaardigheden en houdingsaspecten. Het profieldeel beschrijft de richting die de student heeft gekozen. Bijvoorbeeld: kraamzorg, ggz, gehandicaptenzorg of verpleeghuiszorg & thuiszorg. Boven op het basis- en profieldeel is het sinds 2016 mogelijk om keuzedelen te volgen, bijvoorbeeld over zorginnovaties en technologie of ouder wordende mensen met een verstandelijke beperking. Dit is een goede toevoeging op de kwalificatie en maakt de opleiding compleet.
Ook het hbo-verpleegkundeonderwijs is in beweging. In 2016 presenteerden zeventien hogescholen met een verpleegkundeopleiding gezamenlijk een nieuw opleidingsprofiel: Bachelor of Nursing 2020 (BN2020). Vanuit dit opleidingsprofiel stelden zij dat er meer aandacht nodig is voor ouderenzorg in het curriculum. Op pagina 59 van de publicatie BN2020 (2016) is in de zogeheten ‘Body of Knowledge and Skills’ (BoKS) bij een aantal CanMEDS-rollen (dit zijn rollen, die de verschillende competenties van zorgprofessionals beschrijven) expliciet aandacht voor de oudere mens. Dit gaat van demografische kenmerken, biologische, psychische, sociale en functionele veroudering en levensloop tot veelvoorkomende ziekten en complicaties bij ouderen en dergelijke.
De Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU) zal voor 1 december 2019 een nieuw raamplan voor de geneeskundeopleiding presenteren. Onduidelijk is echter nog of goede zorg voor ouderen daarin een kernpunt wordt.
Levensles
Onder de vlag van het Nationaal Programma Ouderenzorg (NPO, 2008-2016) zijn door verschillende organisaties in het hele land diverse projecten ontwikkeld om jongeren uit te dagen om met een frisse blik naar de zorg voor ouderen te kijken.
Leyden Academy en Jo Visser fonds hebben hieraan ook een bijdrage geleverd. Ze zijn op zoek gegaan naar partijen die het voortouw wilden nemen bij het ontwikkelen van inspirerend onderwijs voor de zorgprofessionals van de toekomst. Er werden voorbeelden gevonden van geslaagde interventies. Bijvoorbeeld de Golden Oldies (ouderen die gastlessen verzorgen), de Jong&Oud-koren (muzikale ontmoetingen tussen basisschoolkinderen en bewoners uit woonzorginstellingen) en Dementie Dichterbij, waarbij studenten verhalen ophalen bij mensen met dementie in hun thuissituatie. Deze interventies hebben onder de naam ‘Levensles’ financiële ondersteuning gehad om te stimuleren dat zorg- en onderwijspartijen ze opnamen in hun lesprogramma. Echter, dat bleek lastig. De mooie activiteiten zijn veelal eenmalig uitgevoerd en werden niet duurzaam in het onderwijscurriculum geborgd.
HuidHonger
Een initiatief dat eveneens is omarmd door Leyden Academy en Jo Visser fonds is het dans- en beweegproject HuidHonger van Melman Producties. Dit project maakt duidelijk hoe belangrijk aanraking en intimiteit zijn bij het geven van liefdevolle zorg aan senioren. Zeker ouderen met een cognitieve stoornis kunnen zich immers steeds minder goed uitdrukken in taal. Het is dus belangrijk om op andere manieren met hen te communiceren, bijvoorbeeld via aanraking. Voor studenten is het echter niet vanzelfsprekend dat ze op een goede manier fysiek contact weten te maken met ouderen. De workshops van HuidHonger, die onder leiding staan van dansexperts, helpen hen hierbij op weg.
Op 20 mei 2019 werd het project HuidHonger feestelijk gepresenteerd in de Leidse stadsgehoorzaal, onder de naam ‘Kom in Beweging!’ Bij deze presentatie waren maar liefst 170 deelnemers aanwezig van diverse zorg- en onderwijsorganisaties. Maar ook hier moet wederom geconstateerd worden dat er geen sprake is van duurzame verankering in het onderwijs.
Leefplezier
Nog een onderwerp van betekenis is Leefplezier: het streven naar betekenisvolle momenten, ook als iemand van zorg afhankelijk is, opdat mensen zich prettig voelen ondanks een beperking of ziekte. Zoals op de website van Leefplezier en Leyden Academy staat, is Leefplezier: ‘een onmisbaar onderdeel van onze kwaliteit van leven’. Leefplezier als interventie heeft evenmin al een plek gevonden in het reguliere onderwijs.
Waarde-vol Onderwijs als bruggenbouwer
Zorg4Effect is initiatiefnemer van het mbo- en hbo-onderwijsconcept Radicale Vernieuwing Waarde-vol Onderwijs® (RVWO, zie website). Deze unieke praktijk-leerroute wordt in Leiden en omgeving uitgevoerd door zorgorganisaties ActiVite, DSV|verzorgd leven en Topaz, in samenwerking met mboRijnland, LOI Hogeschool en LOC Waardevolle zorg. Samen vernieuwen en verrijken zij hun zorg- en welzijnsopleidingen (mbo en hbo), zodat aankomende zorgprofessionals met hun zorg en ondersteuning goed kunnen aansluiten bij wat nu en in de toekomst nodig is in de ouderenzorg. In de opleidingen is er, naast verpleegkunde, anatomie en pathologie, ook veel aandacht voor onderwerpen als welzijn, gastvrijheid, waarden en normen, zorgtechnologie en zorg-ICT. Bovendien leren studenten vaardigheden, zoals relaties leggen, bewoners ondersteunen bij hun zelfzorg en injecteren. Door de opleidingen te verrijken, onder andere met Leefplezier en het project HuidHonger, hopen de betrokken partijen onder meer het onderwijs actueler en aantrekkelijker te maken voor studenten en zo bij te dragen aan het terugdringen van het personeelstekort.
In samenwerking met het Friesland College worden er door RVWO stappen gezet om nieuwe interventies en initiatieven duurzaam in het landelijke onderwijs te borgen. En hier zit de mogelijke verbinding met de Leyden Academy en het Jo Visser fonds.
Keuzedelen
Zorg4Effect, Leyden Academy, Jo Visser fonds en zorg- en onderwijsorganisaties bundelen hun krachten om de ontwikkelde innovaties – in de eerste plaats – in het (formele) hbo- en mbo-onderwijs een plekje te geven.
Voor de hbo-opleiding verpleegkunde doet met name LOI Hogeschool een duit in het zakje van de onderwijsvernieuwing. Als partner binnen RVWO wordt er al driftig samengewerkt aan het verrijken van het onderwijs voor de bacheloropleiding verpleegkunde. De hbo-studenten RVWO hebben een actieve rol binnen HuidHonger vervuld en brengen de interventies al in de praktijk. Een volgende stap kan zijn te onderzoeken hoe dergelijke interventies structureel verankerd kunnen worden in álle mbo- en hbo-v-opleidingen.
De grootste groep zorgprofessionals in de ouderenzorg heeft een mbo-diploma. Het is dus uitermate belangrijk dat mbo-studenten goed worden voorbereid op de zorg van nu en de toekomst. Een aantal zorg- en onderwijsorganisaties (te weten: mboRijnland, Friesland College, ActiVite, DSVǀverzorgd leven, Topaz, MCL Leeuwarden, Leyden Academy en Zorg4Effect) heeft gezamenlijk een keuzedeel ‘Probleemgedrag bij mensen met cognitieve stoornissen’ aangevraagd bij de Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB). Als interventies worden hierin onder meer HuidHonger, muzikale activiteiten en Leefplezier opgevoerd. Zodra de SBB de aanvraag heeft goedgekeurd, kan er gestart worden met de volgende stap: het uitwerken van het keuzedeel.
Op het moment dat het keuzedeel uitgewerkt is, wordt het aan de minister van onderwijs aangeboden ter goedkeuring. Is het eenmaal vastgesteld, dan kan het keuzedeel in heel Nederland onderwezen worden. En daarmee is het hogere doel van de Leyden Academy en het Jo Visser fonds bereikt!