Virtual reality (VR) is niet nieuw. Al in de 19e eeuw werd een stereoscoop uitgevonden die een illusie van 3D gaf als je naar afbeeldingen keek. Vanaf de jaren ’60 van de vorige eeuw werd deze techniek gekoppeld aan computers en in 1970 werden astronauten al getraind met VR. De afgelopen 15 jaar is de techniek rondom VR niet alleen enorm vooruitgegaan, VR-headsets zijn ook toegankelijk en betaalbaarder geworden voor een breder publiek. Dat zorgt ervoor dat het aantal toepassingen en toepassingsgebieden ook significant gegroeid is.
Virtual reality speelt in op het gegeven dat mensen van nature erg visueel ingesteld zijn: het grootste deel van onze informatie verwerken we via onze ogen. Virtual reality speelt daar direct op in; met een VR-headset wordt iemand volledig ondergedompeld in een andere omgeving. Het internet staat vol met filmpjes van mensen die zich boven op een hoog gebouw of in een achtbaan wanen en aan zowel de fysieke als emotionele reacties is direct te zien dat de onderdompeling menens is: een virtuele ervaring kan even echt als de werkelijkheid voelen. Dit mechanisme kan niet alleen ingezet worden voor plezier, het kan ook van toegevoegde waarde zijn in verschillende zorgdomeinen (Kouijzer e.a., 2023) en zelfs betekenisgeving bieden.
Een busreis vol herinneringen
Bij de eerste inzet van VR in de zorg in Nederland, rond 2012, werden er gericht ervaringen ontwikkeld voor exposure-therapie. Dit is een behandelvorm waarbij mensen stap voor stap worden blootgesteld aan datgene waar ze angst voor hebben, om zo hun angstreactie te verminderen. Mensen met angst voor menigtes of publieke ruimtes konden door middel van deze virtuele ervaringen in een veilige omgeving, onder begeleiding van een therapeut, in kleine stapjes blootgesteld worden aan de plekken waar ze in het dagelijkse leven de meeste angst ervoeren. Een van de toepassingen was een virtuele busrit, opgenomen in een echte bus. Tijdens een demonstratie van deze toepassing aan een breder publiek gebeurde er echter iets onverwachts: ook ouderen die slecht ter been waren bleken enthousiast te reageren op deze toepassing. Het bleek een leuk uitje te kunnen zijn. Al snel werd dit busritje ook aangeboden als virtueel uitstapje, waarbij mensen soms daadwerkelijk met een tas op schoot virtueel onderweg waren.
“Ik zag hoe ouderen genoten van die eenvoudige busrit. Voor hen was het meer dan een oefening; het voelde als een feestelijk uitje.” – Daniel Brinckmann
Deze vorm laat zien dat VR niet alleen geschikt is voor therapie, maar ook voor een beleving die een positief effect kan hebben op welzijn. Er zijn inmiddels verscheidene toepassingen die hierop inspelen en met VR kan in een handomdraai een grote stad of juist een mooi natuurgebied bezocht worden. Als de plek aansluit bij een plek waar iemand herinneringen heeft, kan het ook tot reminiscentie leiden.
Op reis naar een diepere laag
Reminiscentie is het bewust ophalen van herinneringen, vaak met behulp van prikkels zoals foto’s, muziek of voorwerpen (Butler, 1963). Dit kan een bijdrage bieden aan het stimuleren van de geest en aan het vergroten van het gevoel van welzijn. In de zorg voor mensen met dementie wordt reminiscentie veel toegepast om hun gevoel van identiteit te versterken, positieve emoties op te wekken en het contact met de werkelijkheid te ondersteunen. Het project ‘Reframing Loneliness’ vanuit de masteropleiding Health Innovation bij NHL Stenden hogeschool laat zien dat VR ook een erg geschikt middel is om reminiscentie te stimuleren.
In 2019 werden 23 ouderen betrokken het project ‘Reframing Loneliness’ om gezamenlijk een interventie te creëren om eenzaamheid het hoofd te bieden (Veldmeijer e.a., 2020). Tijdens de zoektocht naar passende oplossingsrichtingen voor dit complexe probleem kwamen verschillende wensen en behoeften uit de groep naar voren. VR verscheen op het toneel toen een van de ouderen aangaf een diepgewortelde wens te hebben om ooit nog eens diepzee te duiken. Haar fysieke toestand stond het niet meer toe dit in levenden lijve te doen, maar de diepzee duikervaring in de VR-bril maakte haar zo aanstekelijk enthousiast, dat de gehele groep ineens met verzoeken kwam: ‘Ik wil nog eens in een luchtballon een tochtje maken’ en ‘ik zou die reis naar Afrika eindelijk wel eens mee willen maken.’ Toen dat laatste verzoek werd ingewilligd gebeurde er iets bijzonders, want naast dat een lang gekoesterde wens in vervulling ging, kwamen er tegelijkertijd allemaal andere herinneringen naar boven: wat deed ik eigenlijk in die tijd? Met wie was ik toen? En, waar haalde ik in die tijd betekenisgeving uit? De gesprekken die deze ervaringen opleverden waren erg waardevol en zorgden ervoor dat verschillende mensen uit de groep weer hobby’s gingen oppakken uit vervlogen tijden. Zo werd er een hobbyclub opgericht door één van de deelnemers en iemand anders haalde zijn gitaar weer van zolder.
Binnen het project is er uiteindelijk een virtuele huiskamer uit de jaren ’60 gemaakt, waarin van de verschillende deelnemers een persoonlijk object stond, om zo gericht het ophalen van herinneringen en betekenisgeving te stimuleren. Hoewel niet alle ouderen zich konden vinden in de virtuele representatie van de huiskamer uit die tijd – ‘Zo zag het er echt niet uit hoor’ – waren de gesprekken naar aanleiding van de VR-ervaring erg waardevol. Daarnaast was de reis ook waardevol, want samen ontdekken, samen iets creëren, samen werken aan iets waar iedereen van de groep wat aan kon hebben, dat was een reis op zich!
Samen op reis
Er zijn verscheidene bestaande toepassingen voor VR om snel virtueel op reis te kunnen. Met Google Street View in een VR-bril kun je vrijwel overal ter wereld een straat bezoeken en op YouTube staan duizenden 360 graden video’s van reizen, natuurgebieden, (spannende) ervaringen, concerten en bijvoorbeeld musea. Al met een relatief eenvoudige VR-bril waan je je in een handomdraai in een andere wereld. Echter, bovenstaand voorbeeld laat goed zien dat het nog veel waardevoller is als je samen op zoek gaat naar een ervaring die aansluit bij een specifieke wens of behoefte.
VR is maar een middel. Een middel dat een krachtige ervaring kan bieden, maar de ervaring wordt pas echt waardevol als je de reis (ernaartoe) samen maakt. Daarbij moet er altijd oog zijn voor de mens. De komende jaren zal de beschikbaarheid en kwantiteit van content alleen maar toenemen, de kans dat er een geschikte match te maken valt tussen wens en een bestaande toepassing wordt daarmee steeds groter, maar ook het ontwikkelen van virtual reality ervaringen zal de komende jaren steeds makkelijker en toegankelijker worden. Daarmee worden ook persoonlijk gerichte virtual reality ervaringen haalbaar. Dan kun je bijvoorbeeld niet alleen met Google Street view naar een bepaalde plek toe, maar simuleer je juist dat hele specifieke fietsritje van huis naar de melkfabriek wat meneer de Boer vroeger altijd reed. Goede scholing over het inzetten en gebruiken van VR is daarbij belangrijk, maar uiteindelijk is het proces van co-creatie en gesprek nog veel belangrijker (Terlouw e.a., 2020). Virtual reality is namelijk maar een middel, het samen ophalen van herinneren, het gesprek daarover en de ervaring (her)beleven geven alleen in gezamenlijkheid betekenis.
Kanttekeningen
Bovenstaande voorbeelden schetsen de veelbelovende mogelijkheden van VR. VR kent natuurlijk ook diverse beperkingen, naast het feit dat, zoals eerder geschetst, het maar een middel is wat binnen een goed doordachte context doelgericht ingezet moet worden. Tijdens een VR ervaring kunnen mensen last krijgen van misselijkheid of overprikkeling, deze effecten worden minder naarmate de techniek beter wordt, maar vandaag de dag is de gebruiksduur in een sessie nog beperkt en niet voor iedereen geschikt. Ook vergt het gebruik van VR technisch onderhoud, tijd en kunde, mede omdat er nog geen standaardisatie is tussen verschillende aanbieders en je nooit zeker weet hoe lang je ondersteuning hebt bij de investering die je doet. Het is nog pionieren, maar de kansen die VR al biedt geven alle aanleiding voor meer onderzoek.
Conclusie
Virtual reality is uitgegroeid van een technologische noviteit tot een toegankelijk middel dat meer kan dan alleen vermaken. In de zorg blijkt VR niet alleen effectief voor therapie, maar bewijst het zich ook als waardevol middel voor welzijn en betekenisgeving. Door mensen virtueel plaatsen en ervaringen te laten herbeleven, kan het herinneringen oproepen, sociale verbondenheid versterken en zelfs nieuwe initiatieven inspireren. De kracht zit daarbij niet alleen in de techniek zelf, maar vooral in het samen vormgeven van de reis, zodat deze aansluit bij persoonlijke wensen en verhalen. Zo kun je niet alleen virtueel op reis, maar maak je samen nieuwe waardevolle herinneringen tijdens de reis.