Het belang van intimiteit en seksualiteit in het verpleeghuis
Veel mensen realiseren zich niet dat intimiteit en seksualiteit niet ophoudt in het verpleeghuis. Intimiteit en seksualiteit is een onderdeel van het leven, kijk maar naar de piramide van Maslow waarin blijkt dat lichamelijke behoeften, waaronder ook intimiteit en seksualiteit, een van de basisbehoefte is van de mens. Dat seksualiteit ook voor ouderen van belang en aan de orde van de dag is blijkt wel uit het feit dat 69% van de Nederlanders in de leeftijd 55 t/m 69 jaar in het afgelopen half jaar seks heeft gehad met een partner (in de brede zin van het woord). In de leeftijd van 70 tot 80 jaar geldt dit voor 51% van de Nederlandse ouderen. Daarnaast wordt intimiteit steeds belangrijker gevonden naarmate mensen ouder worden. ‘Dicht bij elkaar zijn’ wordt vaker genoemd als reden voor het hebben van seks dan ‘seksuele opwinding’ (Rutgers, 2017).
Hieruit blijkt dat intimiteit en seksualiteit gedurende het hele leven een belangrijke rol spelen en daarmee een onlosmakelijk onderdeel zijn van persoonsgerichte zorg en kwaliteit van leven in het verpleeghuis. Ondanks het belang van dit onderwerp blijkt dat het merendeel van de zorgmedewerkers in de verpleeghuiszorg zich op dit moment onvoldoende voelt toegerust om aandacht te besteden aan dit onderwerp. Uit de Verkenning Intimiteit en Seksualiteit in de Ouderenzorg (2016) blijkt dat zorgmedewerkers wel meer met het onderwerp willen doen, maar dat er behoefte is aan meer scholing en training.
SIVIL
Om de zorg voor seksualiteit en intimiteit in het verpleeghuis te verbeteren en daarmee kwaliteit van leven van ouderen te bevorderen en behouden hebben Rutgers en Vilans met diverse praktijkpartners gewerkt aan het project Seksualiteit & Intimiteit in het Verpleeghuis: Interventies en Lerende netwerken (SIVIL). Doel van het project is om professionals te versterken met kennis, competenties en instrumenten maar ook het versterken van netwerksamenwerking rond het thema intimiteit en seksualiteit.
Met drie zorgorganisaties (Archipel, Brabantzorg, Viattence,) en drie onderwijsinstellingen (Summa College, Saxion, en Gerion) is door middel van een nulmeting en een brainstorm bepaald aan welke kennis, competenties of instrumenten behoefte was. Aan de hand van de behoeftebepaling zijn gezamenlijk een aantal interventies (door)ontwikkeld en getoetst in de praktijk en zijn er aanbevelingen gedaan voor het ontwikkelen van beleid rondom intimiteit en seksualiteit. De instrumenten en adviezen die gedurende het project ontwikkeld zijn dragen bij aan bewustwording en kennisverbetering op het gebied van attitude, vaardigheden en competenties op drie niveaus: organisatieniveau, perspectief van de medewerker, en perspectief van de bewoner.
Uit de behoeftebepaling bleek er bij zorgpersoneel een groot gemis te zijn aan kennis en vaardigheden om met bewoners het gesprek te voeren over intimiteit en seksualiteit. Om hierin tegemoet te komen is een aantal filmpjes gemaakt met daarin een gesprekssituatie. Er zijn vier scenes opgenomen, elke scene heeft twee versies: een filmpje mét en een filmpje zonder reflectie. Zonder geeft alleen de scene weer, een filmpje met reflectie geeft wat meer achtergrondinformatie en laat de gedachten van de medewerker erbij horen Beiden kunnen zowel in een team als in een onderwijssituatie gebruikt worden.
- Tijdens de intake
- Tijdens de dagelijkse zorg
- Tijdens een één op één moment
- Tijdens een gesprek over medicatie.
Kennis is een belangrijke factor om hulpvragen rondom intimiteit en seksualiteit te kunnen signaleren. Uit de behoeftebepaling bleek er vraag te zijn naar meer kennis op het thema intimiteit en seksualiteit. Naar aanleiding daarvan is een infographic ontwikkeld met definities, cijfers, weetjes en feiten rondom dit thema. (de infographic is vanaf eind juni beschikbaar)
Dat kennis rondom dit thema onontbeerlijk is blijkt uit de volgende twee voorbeelden:
LHBTI
Een op de twintig bewoners in het verpleeghuis is homo of lesbisch. Dat betekent 5 personen op de 100 bewoners. Navraag leert dat vele zorgprofessionals diegenen niet kunnen aanwijzen, terwijl ze er volgens de statistieken wel zouden moeten zijn. Hier geldt: observeer. Deze bewoners hebben een lang en moeilijk verleden achter de rug, en gaan vaak de kast weer in als zij verhuizen naar het verpleeghuis. In vertrouwen kan het onderwerp soms wel ter sprake worden gebracht en geestelijk verzorgers spelen hierin vaak een zeer belangrijke rol. Een zorgverlener vertelde dat zij er op de begrafenis van een bewoner achter kwam dat de meneer die zo trouw op bezoek kwam, uiteindelijk de partner bleek te zijn.
De invloed van dementie
Verliefd worden in het verpleeghuis! Dat ligt niet echt voor de hand. Toch komt dit zeker voor. Door de beschadiging van het brein wordt de verliefdheid ongefilterd en puur geventileerd. Met consequenties voor nog eventuele partners, en familie. En de nodige ethische dilemma’s. Ook hier is het noodzakelijk om met kennis van zaken dit met de familie te kunnen bespreken.
Om gespreksvaardigheden op dit thema te kunnen ontwikkelen is het naast het hebben van kennis ook van belang om binnen het team over intimiteit en seksualiteit te kunnen praten. Om het gesprek binnen teams te faciliteren zijn een aantal stellingen uitgewerkt. Door het bespreken van de stellingen krijgen zorgmedewerkers inzicht in hun eigen normen en waarden, worden ze zich bewust van het thema, en wordt duidelijk waar je als team nog aan kunt werken als het gaat om intimiteit en seksualiteit. Bewustwording is een belangrijke stap als het gaat om het thema intimiteit en seksualiteit. Als je je als zorgmedewerker niet bewust bent van de mogelijkheid dat intimiteit en seksualiteit nog belangrijk kan zijn voor een bewoner, dan zul je deze behoefte ook niet signaleren. Bijna al ons gedrag komt voort uit behoeften, en de behoefte aan intimiteit en seksualiteit is er een van. Een van de stellingen uit de ontwikkelde interventie luidt bijvoorbeeld:
‘Je moet van alle bewoners weten of zij een knuffel prettig vinden of niet’
Het is moeilijk het belang in te zien van het bespreken van dit onderwerp als je denkt dat het niet speelt bij bewoners. De eigen opvoeding en ervaringen van de medewerker spelen hierbij zeker een rol, naast geloof, achtergrond, en leeftijd. De stellingen kunnen helpen in deze bewustwording, maar geven ook inzicht in hoe je collega’s tegen dit onderwerp aankijken. In het beroepsprofiel van de verpleegkundigen en verzorgenden wordt beschreven dat indien men zelf bepaalde gesprekken niet kan voeren er wel naar een collega moet worden doorverwezen die het gesprek kan oppakken. Om je collega om hulp te kunnen vragen is het dus belangrijk te weten hoe je collega’s tegenover dit onderwerp staan. Is het dan alleen een geschikt onderwerp voor iemand die al jaren in de zorg werkt? Ook dat is niet per se nodig. Voor sommige mensen is het onderwerp heel vanzelfsprekend. Een stagiaire: “er was een bewoner, en hij had nog heel oude pornoboekjes. Ik vroeg hem: wil je geen nieuwe? Dat leek hem wel wat, en die heb ik toen voor hem besteld. Geen probleem!”
Stelling: ‘als team moet je allemaal dezelfde visie hebben ten aanzien van seksualiteit bij bewoners’
Beleid
Binnen organisaties bleek het vaak te ontbreken aan beleid rondom intimiteit en seksualiteit. Vanuit SIVIL zijn daarom een aantal aanbevelingen geschreven voor het ontwikkelen van beleid. De belangrijkste aanbevelingen zijn:
- Ontwikkel een visie op het thema intimiteit en seksualiteit: Zorg ervoor dat deze visie de basis vormt voor het handelen in de dagelijkse praktijk. Een visie geeft medewerkers het gevoel dat ze gesteund worden door de organisatie om op een positieve manier met het thema aan de slag te gaan.
- Zorg voor een (of meerdere) aandachtsfunctionaris intimiteit en seksualiteit: Het is van belang voor medewerkers om te weten bij wie ze terecht kunnen met vragen. Zorg dat de aandachtsfunctionaris zichtbaar is, bijvoorbeeld op het intranet, of door een bericht in een nieuwsbrief. De aandachtsfunctionaris kan meekijken in een team, het onderwerp bespreekbaar maken of een moreel beraad organiseren.
- Zorg ervoor dat je het thema intimiteit en seksualiteit een plek geeft in je scholingsaanbod: De scholingsmap, ontwikkeld door Rutgers kan hierbij helpend zijn.
- Faciliteer je medewerkers met de juiste hulpmiddelen: Denk hierbij aan bordjes met ‘niet storen’ en aanhaakbedden.
Persoonsgerichte zorg
Diegene die woont in het verpleeghuis, heeft het recht gekend te worden, inclusief zijn of haar behoefte aan intimiteit en seksualiteit. Inzicht hierin zal het werk verdiepen, maar ook de relatie met de bewoner. Boven alles zal de bewoner zich gezien en gehoord voelen, en zich daardoor zo veel als mogelijk thuis voelen in het verpleeghuis. Hiermee wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de kwaliteit van zorg.